जात व्यवस्था र पितृसत्ताविरुद्ध जागेको कलम

शनिबार विशेष

धनु विश्वकर्मा शनिबार, माघ ८, २०७८ १८:०५

सामाजिक सञ्जालमा ‘छोइडुम’ कविता पढेको निकै लामै समय भएछ। गजबको कविता। निकै धेरै पटक पढेको थिएँ। संभवतः कवि केवल बिनाबीलाई पहिलो पटक यही कविताले चिनाएको हुनुपर्छ।

यही कविताबाट विस्तारित हुँदै आएर उनी अहिले ‘यादहरूको सङ्ग्रहालय’ कृतिका सर्जक बनेका छन्।

उनका कविताको चर्चाअघि उनको स्वीकारोक्तिको एउटा वाक्य, जसले उनको जीवन बताउँछ। उनले भनेका छन्, ‘न म बस्तीको भएँ, न म शहरको नै हुनसकेँ। यहीबीचकै समिश्रण हुन् मेरा कविता।’ छोइडुम कविता पनि उनले भनेजस्तै गाउँको पनि हुन नसकेको र शहरले पनि नस्वीकारेको पीडा हो। यसमा तीन पुस्ताको पीडा बोलेको छ। बझाङको गाउँको आवाज बोलेको छ।

वास्तवमा कवि बिनाबी सडकका कवि हुन्। सडक–सडक कविता भन्दै हिँड्ने उन्मुक्त पुस्तासँग जोडिएका कवि हुन्। उनका कवितामा पनि शोषण, अत्याचार र विभेदविरुद्धको आवाज पाइन्छ।

उनको शीर्ष कविता यादहरूको संग्रहालयले धेरै बहस जन्माएको छ। कतिपयले यसलाई ‘घृणा फैलाउने कविता’को आरोप पनि लगाएका छन्। तर, यो कविता समाजको ऐना हो। जब एउटा सिंगो समुदाय नै घृणा सहेर बसेको छ भने उसले लेख्ने कविता यस्तै हुन्छ। यो कविता परम्परागत र विभेदकारी सोचविरुद्धको विद्रोह हो।

सुदूरपश्चिमको पहाड, जहाँ उनी जन्मिए, त्यहाँ अझै पनि चर्को विभेद छ। जात व्यवस्था छ। त्यहीँबाट उठेर आएका कविले काठमाडौं शहरमा पनि विभेद भोगेका छन्। अनि त, विद्रोहका कविता जन्मिने नै भए।

मेरो हातमा पहिलो पटक कवितासंग्रह ‘यादहरूको सङ्ग्रहालय’ पर्दा अनौठो लाग्यो। शीर्षक नै अनौठो। तर, यसका शब्दले ताने। वास्तवमा कवि बिनाबी शब्दका खेलाडी हुन्। तर, यो खेल मजाकको लागि होइन। समाजका पिँधमा रहेर बाँचिरहेका प्रतिनिधि पात्र उनका कवितामा बग्रेल्ती भेटिन्छन्।

छोइडुम खेल खेल्नेका लागि त मजाकको विषय होला। तर, यसको समाजशास्त्र निकै खतरनाक छ। छोइडुम त्यस्तो खेल हो, जसले छूत र अछुतबीच भौतिक र सामाजिक दूरी कायम राख्न सिकाउँछ।

उनका कवितामा सुदूरपश्चिमका बिम्बहरू धेरै भेट्न सकिन्छ। वादी समुदायको आत्मवेदना छ। डिक्रा वदिनीको संघर्षको कथा छ। दमाहा बजाउँदा बजाउँदै आफैँ दबिएको बिम्ब छ। श्वास फेर्न कठिन समयमा पनि अरुहरूको मनोरञ्जनका लागि फुकिरहेको श्वासको धुन छ उनको कवितामा।

काव्यिक आन्दोलनपूर्व उनी सक्रिय राजनितिमा पनि लागेका थिए। तर उनलाई ‘नेताले धेरै पाए, जनताले के पाए?’ भन्ने प्रश्नले मनमा गहिरो चोट दियो। चोटले बोध गरायो, बोधले पत्ता लगायो समस्याको जड। जड अर्थात् सनातनी समाजमा विद्यमान रहेको क्रूर जातिगत व्यवस्था। उनका लागि यही व्यवस्था भत्काउने एउटा हतियार हुन् कविता। उनले कविताद्धारा चेतनाको विगुल फुक्न थालेका छन्।

कतिपय लेखकले छाउपडी प्रथाबारे बुझ्दै नबुझी ‘बौद्धिकता’ छाँटेका छन्। कतिपयले वादी समुदायको पीडा कोट्याएर नकारात्मक चित्रण गरेका छन्। डिक्रा वदिनीजस्ता सर्जकहरु जन्मिएको समुदायको ‘मजाक उडाएको’ भनेर सरस्वती प्रतीक्षाको उपन्यास ‘नथिया’ विवादमा फस्यो। कतिपयका कलमका डोबले कर्णालीको नुन बेचे, कतिपयले भोक र रोग बेचे। आखिर, त्यही ठाउँबाट उठेको लेखकको प्रस्तुति पक्कै फरक हुने भयो। त्यही फरकपन छन् केवलका कवितामा।

मलाई पुस्तकको नामसँग नजिक हुन धेरै समय लाग्यो। पुस्तकको नामबाट उनको बाल्यकालका यादहरु होलान् भन्ने अनुमान थियो। पहिलो कविता ‘फेरि एक आँधी’ पढ्ने बित्तिकै यो कृति र कविता त सदियौँदेखिको जात व्यवस्थाको जालो विरुद्ध रहेछ भन्ने थाहा पाएँ। यी कविता पृतिसत्ताविरुद्धका आवाज हुन्। ढोंगी समाज र सत्ताविरुद्धका विष्फोट हुन्।
ढल्कँदै जाँदा बालापन
सोध्ने गर्थेँ म—
बा!
किन छोइडुम खेल्दा
म डुम बनेकै बखत
खित्का छाडी छाडी
हाँस्छन् साथीहरु? (कविता छोईडुम)

यो सशक्त कविताको पंक्ति उल्लेख नगरे पक्कै यो आलेख पूरा हुँदैन। के यी पंक्ति पढिरहँदा तपाईंको दिमाग हल्लिएन?

यी कविता पढिरहँदा आफूले पछ्याएको बाटोमा हिँड्ने सारथी मिलेको आभाष दिलाउँछ, हौस्याउँछ। किनकि, विनावीका अधिकांश कविताले जातीय छुवाछुतविरुद्ध बोलेका छन्। यहाँ यादहरूको संग्राहलय कविता उल्लेख नगरे पक्कै उनको कविताको मूल्यांकन हुन सक्दैन।
सक्छौ भने उठाऊ
मेरै आफरमा अर्जापेका औजारहरु
र भत्काऊ
मेरा यादहरुको सङ्गग्रहालय। (यादहरूको सङ्ग्रहालय)

यी हरफले साँचै समाजको अर्थात चित्रण गर्छन्। सदियौदेखि जात व्यवस्था र पृतिसत्ताले जरा गाडेको छ। एकले अर्कोलाई मान्छे सरह नदेख्ने, मान्छेमा नगन्ने, महिलालाई मानवको दर्जामा नराख्ने, मधेसीलाई अनागरिक ठान्ने प्रवृत्तिविरुद्ध अब यसरी नै बोल्नुपर्छ।

अहिले माघ महिना चल्दैछ। यति बेला विवाहको चहलपहल बढ्छ। ‘कन्यादान’ कविताले भने जस्तै महिलालाई विभेदको घुम्टो ओडाएर पिताको विभेदबाट पतिको शरणमा घिच्याउने मौसम हो यो।
जीवनको यो बीसौँ वसन्तमा उभिएकी
म कान्ता कुमारी
कुमारी रहनै सकिनँ
कन्या त झन् हुँदै होइन
भन्नुस् बा
अब कसरी गर्नुहुन्छ
मेरो कन्यादान? (कन्यादान)

‘पाले पुण्य, मरे पाप’ भनेर महिलाको बजारीकरण गर्ने परम्पराविरुद्ध यो सशक्त कविता हो। विवाहमा गोत्र र थर परिवर्तन गरिदिने, तर सम्बन्धविच्छेद हुँदा गोत्र फिर्ता गर्न नसक्ने संस्कार महिला विरोधी छ। महिलाको गन्त्व्य पुरुषमा निहित गर्ने समाजमा किन पतिलाई ‘परमेश्वर’ मान्ने। कविले गरेको प्रश्न हामी सबैको हो।

कतै कुनै कवितामा भने कवि पुरातन विषयमा पनि अल्झिएका छन्। हे! कवि यो महाभारत वा रामायणकालीन समय होइन, जहाँ प्रश्नोत्तर नगर्नाले पानी पिउँदैमा चार पाण्डुपुत्रको निधन होस् र युधिष्ठिरले उत्तर दिँदा चार पाण्डव जीवित हुने चमत्कार लेखियोस्। त्यसैले नवराज विकहरूलाई न्याय दिन एकल जातीय व्यवस्थाको अन्त्य हुनैपर्छ।

जातले समाजमा रोक लगाएको छ। सत्तामा रोक लगाएको छ। जातले प्रेममा रोक लगाउँछ। जातले जताततै रोक लगाउँछ। समाजका साधनस्रोतहरूका बाडफाँड जातका आधारमा गर्छ।

त्यसैले केवलका कविताले सुदूरको जातीय विभेदमाथि प्रश्न गरेको छ। कवि केवल बिनाबी प्रश्न गर्नकै लागि पनि सुदूरका बिम्बहरूमा खेलेका छन्।

सुदूरपश्चिमको अर्को पनि नियमितता छ। रोजगारीका क्रममा पूरै परिवार भारतका गल्ली पस्ने मौसम सुरु भएको छ। बयलगाढा चढ्दै गड्डाचौकी सीमा पार गर्नेको लस्कर राज्यले देख्छ कि देख्दैन?

उसो त ‘राष्ट्रवादी’हरू माटोको चन्दन लगाउँछन्। तर, यो माटोमा कहिल्यै आत्मनिर्भर हुनसक्ने गरी अन्न फलेन। अनि यहाँका युवालाई कहिले भारत, कहिले खाडी र कहिले कोरिया धपाइरह्यो। पाखुरा बजारेर मुस्किलले उमारेको अन्नमाथि पनि अर्कैको आदेश चल्छ। अन्न किन्न सदरमुकाममा लाइन बस्नुपर्छ। शहरमा नुन पसलमा पाइन्छ, तर गाउँमा साल्ट ट्रेडिङको घरमा पाइन्छ। यहीँ त छ विभेद।

‘शुद्र शम्बुक’ शीर्षकको कवितामा मेरो विमती छ, प्रिय कवि! समाज बुझ्न हामीलाई कुनै किवंदन्ती चाहिँदैन। राणाकालमा वनारस गएर वेद, उपनिषद्, भागवत गीता पाठ गर्ने सर्वजित विश्वकर्मा अहिले कहाँ छन्? चितवनमा मारिएका भिमबहादुरहरु वैज्ञानिक युगका शम्बुक हुन् कवि।

दलित समुदायसँग कुनै भगवान छैनन्। ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरसँग ‘गोरु बेचेको साइनो’ पनि छैन। मलामी जाँदा ‘राम नाम सत्य हो’ भन्ने वाक्य मेरो समुदायले भनेको सुनेको छैन। कतै घरमा ‘माणु’ देवताबाहेक कुनै ‘सेलेब्रिटी’ भगवानको तस्बिर छैन। सुदूरपश्चिममा ‘मष्टो देवता’ मान्छन्। देवता पनि जातका आधारमा विभाजित छन्, मष्टो, कुनाकीज्यू, वायु, वनदेवी, घटाला, कुइयामुणो आदि। अनि हामीले उनीहरूका देवता किन मानिदिने?

कुनै दिन मन्दिरमा माटो पोतेका मेरा बा र मूर्ति कुँदेका काका अहिले आस्तिक छैनन्। त्यसैले मलाई सबै उत्पीडित वर्ग भौतिकवादी हुन् भन्ने लाग्छ।

अर्को मेरो विमती रहेको कविता हो ‘महारानीको भट्टीपसल।’ के महिलालाई चिनाउने बिम्ब उसको नाङ्गो शरीर हो? अनि कोही अपवादको पात्रलाई ल्याएर सामान्नीकरण गर्न सकिन्छ? कति महिला महारानीको रूपमा भट्टी चलाएका होलान्। के एकल महिलाको रूपमा ‘महारानी’ हुन सकिन्छ? प्रश्नहरू जन्मनु स्वभाविक छ।
मान्छेको लासैलास माथि
ठडिनेछन् कोराना मैयाँका
भव्य मन्दिरहरु (देउता जन्माउने देश)

कविले कोरोनालाई पनि महिला र पुरुषका चस्माबाट हेर्नु जायज होइन। के यो ‘कोरोना मैयाँ’ नभनेर पुरुषको रूपमा सम्बोधन हुँदैन थियो? यहाँ भने कतै अन्तरमा लुकेको कविभित्रको पितृसत्ता बोलेको हुनसक्छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।