भानुभक्त आचार्य नेपाली साहित्यका आदिकवि हुन्। उनको नेपाली भाषा र साहित्यको विकासमा रहेको योगदानप्रति समस्त नेपालीभाषी नतमस्तक नभएमा योभन्दा ठूलो कृतघ्नता अर्को हुनेछैन्। भानुभक्त आचार्यका अनेकौँ रचनामध्येको रामायण आज पनि नेपाली समाजमा त्यत्ति नै लोकप्रिय छ। यो रामायणको लेखन पूरा हुनमा उनको कारावासको भूमिकाको चर्चा सर्वत्र पाइन्छ।
तर, उनको कारावासको कारणबारेमा भने कानूनकै आदर्शमा धक्का लाग्ने गरी मिथकहरू रचिएका छन्। लेखिएको मात्र कहाँ हो र? मिथकलाई नै मलजल गरेर चलचित्र नै बनाइएको छ। त्यो मिथक हो– भानुभक्त आफ्नो होइन बाजेले गरेको कसूरबापत कारागारमा थुनिएका हुन्।
कसैले भानुभक्तका बाजेलाई सरकारी बाँकी लागेको थियो, सोहीबापत बाजेको देहान्त भइसकेबाट नाति भानुभक्त थुनिएका हुन् भन्ने अर्को मनगढन्ते मिथक इतिहासमा जडिदिएका छन्। त्यसैलाई पत्याएर नेपाली साहित्यका दिग्गजहरूले चलचित्र नै बनाइदिएका छन्। ‘बाजेको कसूरमा नाति थुनिने’ सामान्य कानूनी ज्ञान हुने व्यक्तिले पनि पत्याउन सक्ने कुरा होइन। भानुभक्तका पिता धनञ्जय खरदार भएको इतिहासमा पाइन्छ। बाजे श्रीकृष्णको जागिरको कुरा अरूका त कुरै छाडौं सूर्यविक्रम ज्ञवालीले त लेखेको पाइन्न।
भानुभक्त आचार्य सरकारी सेवामा थिए भन्ने कुरा निर्विवाद सत्य हो। भानुभक्तको आदर्श छवि जोगाउन कुनै स्वनामधन्य इतिहासकारले भानुभक्तले हिसाब पनि कवितामै लेख्दथे त्यसैले हिसाब नमिलेर बन्दी भए भन्ने पनि आफूूखुशी लेखिदिएका छन्। यस्तै कुनै रचनाकारले त्यस बेलाको तनहुँमा घाँस बेच्ने घाँसी भन्ने काल्पनिक पात्र खडा गरेर उसबाट कुवा खनाइदिएका छन्। अनि भानुभक्तलाई अर्ति दिलाइदिएका छन्। घाँस बेचेर जीविका गर्ने चलन दार्जिलिङमा थियो होला, काठमाडौँको भोसिको टोलमा थियो होला। त्यस बेला तनहुँमा घाँस दाउराका लागि धेरै ‘श्रीमती जोडिन्थ्यो’। सक्नेले करिया (दास) पाल्दथे। अर्को आश्चर्य विकट पहाड तनहुँको रम्घा आसपासमा त्यो घाँसीले ‘कुवा’ होइन ‘इनार’ खनाएको छ (सूर्यविक्रम ज्ञवाली-५)। भानुभक्तको नामबाट लेखिएको कवितामा भने कुवा खनाएकै प्रसङ्ग छ। कुवा पहाडमा मूल फुटेर पानी जम्मा हुने खोबिल्टो हो। यसलाई इनार जस्तो खनिरहनु पर्दैन। ढुङ्गाको गारो र छपनी लगाई पक्की बनाउन सकिन्छ।
भानुभक्त आचार्यलाई कारागारमा पठाउने निकाय कुमारीचोक भएको कुरामा पनि विवाद गरिन्न। मल्लकालदेखि प्रति वर्ष राज्यको आमदानी र खर्चको विवरण जीवित देवी कुमारीलाई सुनाउनु पर्ने परम्परा थियो। राज्यको हिसाब बढ्दै गएपछि तिनै कुमारी बस्ने घरको चोकमा कार्यालय नै स्थापना भयो र यसै अड्डाको नाम कुमारीचोक भयो। कुमारीचोकले राज्यको आमदानी खर्च जाँची कुनै अनियमितता पाए सम्बन्धित कर्मचारीलाई पक्रने, थुन्ने, कारागारमा हाल्ने र सम्पत्ति लिलामसमेत गरी सरकारी बाँकी असूल गर्नेसमेतको अख्तियारी भएको कुरामा पनि विवाद छैन्। तसर्थ, बाजेको अनियमितता वा सरकारी बाँकी वा भ्रष्टाचारमा नातिलाई थुन्ने कुरा असम्भव हो।
राम शाहकै पालामा ‘जसको पाप उसको गर्दन’ भन्ने सिद्धान्त हाम्रो कानूनी प्रणालीमा अङ्गीकार भइसकेको थियो। हो! देवानी दायित्त्व भने सम्पत्ति खाएको नाताले सन्तानमा पनि सर्दछ। कारणीको अंश भागको सम्पत्ति लिलाम भएपछि नपुग रकमका लागि कारणी असामीलाई थुनिने कानून हिजो पनि थियो। कानूनीरूपमा असंगत र अमिल्दो भए पनि यसै प्रयोजनका लागि भानुभक्तलाई थुनिएको हो कि भन्नलाई भानुभक्त आचार्यको सबै त के कुनै सम्पत्ति लिलाम भएको भन्ने कुरा कतै पाइन्न। १९१० सालको मुलुकी ऐनका ‘रैरकम्को’, ‘रकम बन्दोवस्तको’, ‘बाँकी, नतिन्र्याको’, ‘जागीरदार बहाली वर्षासी’, ‘साहु असामीको’ र ‘दामासाहीको’ समेतका कुनै पनि महलले बाजेको सरकारी बाँकीमा नातिलाई थुन्ने कुराको पुष्टि गर्दैनन्। आखिर कानून पनि प्रचलित व्यवहारको लिपिकरण न हो।
१८७१ साल असार २९ गते जन्मेका भानुभक्तले १९०६ (सन् १८५०) मा जागिर खाए। दुई वर्ष मधेशतिर अर्थात् १९०८ सम्म जागिरमा रहे। हिसाब बुझाउन नसक्दा पाँच महिना थुनामा परे। मुद्दा छिनिन लामो समय लाग्यो (सूर्यविक्रम ज्ञवाली-६)।१९०८ देखि लेख्न शुरु गरिएकोमा १९१० सालमा मुलुकी ऐन जारी भयो।
एउटा चराको वधपछि उसको जोडीले गरेको विलापबाट डांकु रत्नाकर आत्मग्लानिले वाल्मीकि भई रामायण रचेको कथा जस्तै भानुभक्तलाई रामायण लेख्न प्रेरित गर्न घाँसी भन्ने पात्र जन्माइएको हुनुपर्दछ।
आफ्नै कारणबाट थुनिएको भन्दैमा भानुभक्त आचार्यको उचाइ घट्दैन र उनको साहित्यिक योगदानको न्यून मूल्याङ्कन पनि हुँदैन। तर, जुन व्यक्ति आफ्ना कार्यका कारणले स्वयम्मा महान छ, त्यसलाई महान बनाउने ध्येयले इतिहासमा मिथक जडनुलाई उचित मान्न सकिन्न। अकबरी सुनमा पहेँलो रङ्ग पोतिरहन पर्दैन।
कुमारीचोकले निरन्तर राज्यको हरहिसाब जाँच गरिरहन्थ्यो। निश्चय नै त्यसबेला कार्यबोझ सीमित नै हुनुपर्दछ। लामो समयसम्म हिसाब जाँच्ने कार्य बाँकी रहने र बाजेको हिसाबमा तेस्रो पुस्ताका नातिले कारागार बस्नुपर्ने कुरा सामान्य व्यक्तिको सोचाइभन्दा परको कुरा हो। अझ कानूनको कखरासम्म खारेका व्यक्तिलाई योभन्दा अनौठो मिथक अर्को हुन गाह्रो छ। कुमारीचोकका मिसिलहरू राष्ट्रिय अभिलेखालयमा छन्। सत्य तथ्यलाई सही रूपमा रहन दिऊँ, मिथक नबनाऊँ।
(वस्तीको भर्खरै बजारमा आएको पुस्तक हाम्रो कानूनी इतिहासको नालीबेली (किरातकालदेखि २०७८ सालसम्म) बाट)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
