काठमाडौं- दिउँसोको तीन बज्नै आँटेको थियो। हामी मैतिदेवीस्थित उनको निवासमा पुग्दा आराम गरेर बसेका रहेछन्।
लिलाप्रसाद लोहनी, १०० वर्ष। नेपालका अर्का शताब्दी पुरुष। उनको आवाजमा अहिले पनि उत्तिकै ओज छ। पुराना कुरा पत्र–पत्र उखेलेर भन्ने क्षमता राख्छन्।
नेपाली, अंग्रेजी र हिन्दी, यि तीनै भाषामा उनको उत्तिकै दख्खल छ। पञ्चायतकालमा नेपालको औद्योगिक क्षेत्रलाई विकास गर्न उनले ठूलो योगदान दिए। बैंकिङ र राजनीतिक जीवनको विषयमा उनी घण्टौं कुरा गर्न सक्छन्।
यसै साता उनको निवासको बैठक कक्षमा छिर्नै लाग्दा सोधिरहेका थिए ‘मैले के विषयमा बोल्नुपर्ने हो?’
हामीले भन्यौं– ‘पहिलो बजेट निर्माण गर्दा हिमालय शमशेर राणासँगका किस्सा सुन्न आएका हौं। त्यही बताइदिनुस् न!’
हामीले यति भन्न नपाउँदै उनले निरास भाव प्रकट गर्दै भने, ‘कति छन् कति? तर, अब हिमालयजी नै रहनु भएन।’
२२ माघ २०७९ गते नेपालको पहिलो गर्भनर हिमालय शमशेर राणाको निधन भयो। यो दुःखद् समाचार लिलाको घरमा आउने हरेक दिनको अखबारले जानकारी दिइरहेको थियो। ‘हामी त डाँडामाथिको घाम हौँ। उहाँ (हिमालय) पहिला जानुभयो’, भावुक हुँदै उनले भने।
उनलाई थाहा छ– मृत्यु अन्तिम सत्य हो। हिमालयको व्यक्तिगत कुरा गर्दा उनले भने,‘आँखामा राख्दा नबिझाउने व्यक्ति हो। एकदमै सालीन स्वभाव।’
२००८ सालमा नेपालको पहिलो बजेट निर्माण गर्दा लिलाप्रसाद पनि एउटै टिममा थिए। नेपाल राष्ट्र बैंकमा गर्भनरको पदबाट मुक्त भएपछि हिमालय यूएनमा काम गर्न अमेरिकातर्फ लागे। यसपछि लक्ष्मीनाथ गौतम गर्भनर नियुक्त भए। यतिबेला लिलाप्रसादलाई राजनीतिको चस्काले घुमाइरहेको थियो। २०१५ सालको निर्वाचनमा उनी रंगनाथ शर्माको नेपाल प्रजातान्त्रिक महासभाबाट लडेका थिए।
२०२० सालमा तत्कालीन राजा महेन्द्रले नेपाल राष्ट्र बैंकको डाइरेक्टरमा नियुक्त गरेपछि उनको जागिरे जीवन पुनः सुरु भएको थियो। राष्ट्र बैंकमा कार्यरत रहँदा अमेरिकामा बेला–बेलामा उनको भेट हिमालय शमशेरसँग भइरहन्थ्यो।
प्रजातन्त्रको सुरुआती दिनमै सहयात्रा गरेका पुरानो मित्र गुमाउनु पर्दा मन अमिलो हुन्छ नै। उनलाई पनि हिमालयको निधनले दुःख लागेको छ।
सात जना सचिवको समूहले निर्माण गरेको थियो पहिलो बजेट
२००७ सालमा १०४ वर्षीय जहानीयां राणा शासनको अन्त्य भएर प्रजातन्त्रको उदय भयो। राणा, राजा र नेपाली कांग्रेस मिलेर पहिलाे सरकार बनाए। २००८ सालमा मोहन शमशेर राणा प्रधानमन्त्रीबाट हटेपछि मातृकाप्रसाद कोइरालालाई प्रधानमन्त्री नियुक्त गरियो। यतिबेला पनि सुवर्ण शमशेर राणा अर्थमन्त्री थिए। त्यही बेला नेपालको पहिलो बजेट प्रस्तुत भएको थियो। त्यो बेला १५ जनालाई सचिव नियुक्त गरिएको थियो।
जसमध्ये ७ जनाले अर्थशास्त्र पढेका थिए। यिनै ७ जना युवाहरुको समूहले नेपालको पहिलो बजेट निर्माण गरेको थियो। जसमा हिमालय शमशेर राणा, लिलाप्रसाद लोहनी, लक्ष्मीनाथ गौतम, हिरण्यलाल श्रेष्ठ, कृष्णलाल श्रेष्ठ, पार्थिव शमशेर राणा र परीक्षित नरसिंह राणा थिए।
२००७ सालको परिवर्तनपछि अर्थसम्बन्धी जानकार मानिसलाई अर्थ मन्त्रालयले पहिलो प्राथमिकता दिएको थियो। लिलाप्रसादले लखनउ विश्वविद्यालयबाट अर्थशास्त्रमा एमए गरेका थिए।
१ मंसिर २००८ सालमा नवगठित प्रधानमन्त्री मातृकाप्रसाद कोइरालाको मन्त्रीमण्डलले बजेट प्रस्तुत गर्ने निर्णय गर्यो। सोही अनुरुप २१ माघ २००८ सालमा अर्थमन्त्री सुवर्ण शमशेर राणाले नेपालकै पहिलो औपचारिक बजेट प्रस्तुत गरेका थिए।
तत्कालीन प्रधानमन्त्री मातृकाप्रसाद कोइराला सरकारले ल्याएको पहिलो बजेट ५ करोड २५ लाख २९ हजार रुपैयाँको थियो। पहिलो बजेट रेडियो नेपालबाट प्रसारण भएको थियो। उनलाई अहिले पनि सम्झना छ, ‘एकातिर मातृका, अर्कातिर सुवर्ण हुनुहुन्थ्यो।’
विराटनगरको आदर्श विद्यालयमा अध्ययन गरेको तथा पारिवारिक सम्बन्ध भएका कारण लिलाप्रसादको झुकाव बीपी र मातृकाप्रति धेरै थियो। हिमालय भने सुवर्णसँग नजिक। सिंहदरबारबाट बजेट भाषण गर्दा बजेटको विषयमा प्रधानमन्त्री मातृकालाई ब्रिफिङ गर्ने जिम्मा भने लिलाप्रसादले पाएका थिए।
हिमालय शमशेर २६ अप्रिल, १९५६ देखि ७ फेब्रुअरी, १९६१ सम्म गभर्नर नियुक्त भए। पछि हिमालयन बैंक लिमिटेडको नाममा बैंक खोले। श्री ३ महाराज देव शमशेरको नाती भएका कारण हिमालयले जन्मिंदै कर्नेल उपाधि पाएका थिए।
राजा त्रिभुवनको छोरीको बिहेका लागि पाँच लाख बोकेर कोलकाता
राजा त्रिभुवन वीर विक्रम शाहको भित्रियापट्टिको छोरीको २००८ सालमा कोलकातामा बिहे तय हुँदा अर्थ मन्त्रालयबाट पैसा बोकेर जाने व्यक्ति नै लिलाप्रसाद लोहनी थिए।
राजपरिवारसँग पनि चिनजान र मातृकाले पनि मन पराउने कारण लिलाप्रसाद बिहेको बन्दोबस्ती मिलाउन पाँच लाख रुपैयाँ बोकेर कोलकाता गएका थिए। उनलाई बिहेमा उपस्थित हुन सरकारले नयाँ लुगा सिलाउन अतिरिक्त पैसा पनि उपलब्ध गराएको थियो।
बीपीको नजरमा लिला थिए पहिलो गर्भनर
नेपाली कांग्रेसका नेता बीपी कोइराला लिलाप्रसाद लोहनीलाई नेपालको पहिलो गभर्नर बनाउन चाहन्थे। लिलाप्रसाद विराटनगरमा आदर्श स्कुलमा ४ कक्षामा अध्ययनरत रहँदा बीपीको श्रीमती सुशीलाको साथी थिए। दुवै एउटै कक्षामा। लिलाको क्षमताको विषयमा बीपी पहिलेदेखि नै जानकार थिए। बनारस विश्वविद्यालयमा आइएस्सीमा अध्ययनरत रहँदा पनि बीपीसँग उनको भेटघाट भइरहन्थ्यो।
तर, सुवर्ण शमशेरको रोजाइमा हिमालय शमशेर परेका थिए। सुवर्ण त्यतिबेला अर्थमन्त्री पनि थिए। त्यसैले उनले बीपीलाई भनेछन्– मैले गभर्नरका लागि अरुलाई नै वचन दिइसकेको छु। यसपछि बीपी पछाडि हटे।
पहिलो बजेट बनाउँदा उनको योगदानको विषयमा राजा महेन्द्र जानकार थिए। त्यसैले राजा महेन्द्रले २०२० सालमा राष्ट्र बैंकमा नियुक्ति दिएका थिए।
काठमाडौंमा नेपाली कांग्रेसको पहिलो पार्टी कार्यालय नै लिलाको घर
प्रजातन्त्रको उदयसँगै नेपाली कांग्रेसका नेताहरु काठमाडौं आउने क्रम बढ्दो थियो। बीपी कोइराला, सुवर्ण शमशेर, गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराई नेपाल फर्किए। बीपीले खिचापोखरीमा भएको लिलाप्रसादको घर पार्टीको कामको लागि दिन आग्रह गरे। यसपछि खिचापोखरीमा रहेको ‘मिरा होम्स’ मा नेपाली कांग्रेसको चारतारे झण्डा पहिलोपल्ट फहरियो।
यही घरमा किसुनजी अर्थात् कृष्णप्रसाद भट्टराई बस्थे। नेपाली कांग्रेसका नेताहरूसँग बजेट कसरी बनाउने, जनतालाई कसरी राहत दिने भन्ने विषयमा उनको घण्टौं कुरा हुन्थ्यो। अर्थशास्त्रमा एमए गरेका कारण युवा पुस्ताले के सोच राख्छन् भनेर बीपी र सुवर्णले उनीसँग बढी सोधिखोजी गर्थे।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
