पोखरा– पोखरा फेवाताल वरपर पुर्खौंदेखि माछा मारेर गुजारा गरिरहेकाहरूको समूह छ। तिनीहरु जलारी जाति हुन्।
_x000D_
_x000D_
पोखराका फेवा लगायतका तालमा बसाइँ सर्दै माछा मार्दै त्यसलाई बजारमा लगेर उनीहरु बेच्छन्। त्यसैले बालबच्चा पढाउँछन्, स्वास्थ्योपचार गर्छन्।
_x000D_
_x000D_
पछिल्लो समय उनीहरुको आफ्नै गुनासो छ, ‘माछा पाइन छाडे। व्यवसाय धरापमा गयो।’
_x000D_
_x000D_
फेवातालमा पुस्तौंदेखि नै माछाबाटै गुजारा गरिरहेको परिवारलाई तत्कालीन जिल्ला मत्स्य अनुसन्धान केन्द्रले २०३२ सालमा पिँजडामा माछा पाल्न सिकायो।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
एकै ठाउँमा माछा पाल्ने र धेरै ठाउँमा घुमिरहन नपरेपछि उनीहरुको फिरन्ते जीवनमा परिवर्तन आएको फेवा मत्स्य केन्द्रका अध्यक्ष ज्ञानबहादुर जलारी बताउँछन्।
_x000D_
_x000D_
‘पोको पुन्तरा बोक्दै तालताल चहार्ने जाति हौं,’ जलारीले भने, ‘०३२ सालमा सरकारले पिँजडामा माछा मार्ने उपाय सिकाएपछि भने हाम्रो फिरन्ते जीवन रोकियो।’ उनी आफूहरु ताल, डुंगा र जालमै जीवन बिताइरहेको सुनाउँछन्।
_x000D_
_x000D_
उनीहरुले अहिले पनि परम्परागत शैलीमै जालका माध्ययमबाट माछा मारिरहेको बताउँछन्। ५ वर्षअघि हर्पन खोला सरकारले भू–क्षय रोक्ने नाममा ५ वटा क्यानल बनायो।
_x000D_
_x000D_
पहिलो क्यानलको पानी सिधै पिँजडामा माछा पालिरहेका जलारीको पिँजडामा गयो। पिँजडा बचेन। जलारीहरु फेरि चिन्तामा गए। ज्ञानबहादुर भन्छन्, ‘अहिले पिँजडाबाट आउने आम्दानी जिरो छ। हाम्रो व्यवसाय संकटमा छ।’
_x000D_
_x000D_
पछिल्लो समय जलारी जाति माछा संरक्षणमा लागेका छन्। विषादी तथा अनाधिकृत रुपमा माछा मार्नेहरुलाई निरुत्साहित गर्न जलारी महिला रातिको समय पनि हर्पन,बुलौंदी क्षेत्रमा गस्तीमा बस्ने गरेका छन्।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
स्थानीय क्षतिमाया जलारी भन्छिन्, ‘पुरुष गए झगडा पर्ने सम्भावना रहन्छ। त्यसैले हामी नै लाठी लगेर बस्ने गरेका छौं। अहिले माछा मार्ने काम धेरै कम भइसकेको छ।’
_x000D_
_x000D_
जलारी जाति अहिले प्रत्येक महिनाको २ गते माछा नमार्ने अभियान नै चलाइरहेको छ। त्यसका साथै माछाको प्रजनन हुने मौसम जेठदेखि ३ महिनाका लागि प्रत्येक पहिलो हप्ता माछा मार्दैनन्।
_x000D_
_x000D_
‘अहिले बलबुँताले भ्याएसम्म फेवातालको जलकुम्भी हटाउन पनि लागिरहेको छौं,’ उनीहरु भन्छन्, ‘हामी यही तालको छेउमा हुक्र्यौँ, यहीँको पानीमा जीवन गुजारा गर्यौं। मर्नेबेला झोला झ्याम्टा बोकेर अन्यत्र जानु नपरोस्।’
_x000D_
_x000D_
‘टिल्पीया’को आहारामा साना माछा
_x000D_
पोखराको फेवाताल जति घुम्नका लागि परिचित छ, त्यति नै माछाका लागि पनि छ। तालको बीचमा रहेको बाराही मन्दिरमा पूजा गर्न आएका भक्तजन आधाभन्दा बढी त्यहाँ भएका माछालाई चारो खुवाउन मै व्यस्त हुन्छन्। माछाका प्रत्येक चालमा उनीहरू आनन्दित हुन्छन्। भन्छन्, ‘आहा ! फेवातालका माछा!’
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
फेवातालमा अहिले २३ प्रकारका माछा रहेको तथ्यांक छ। त्यसमध्ये वार्षिक ६० मेट्रिक टन ‘भोजन’ हुँदै आएका छन्। मत्स्य अनुसन्धान विकास केन्द्रका अनुसार फेवातालमा सबैभन्दा बढी टिल्पीया माछा र सबैभन्दा कम सहर जातका माछा छन्।
_x000D_
_x000D_
टिल्पिया माछा अन्य जातका साना माछालाई आहारा बनाउने हुँदा संख्या बढिरहेको केन्द्र बताउँछ। ‘यसले स–साना माछालाई सजिलै आफ्नो आहारा बनाउँछ। शरीरमा पनि ठूलो हुने भएकाले यसले अरुको आहारा पनि सजिलै खाइदिन्छ,’ मत्स्य अनुसन्धान केन्द्र प्रमुख अग्नि नेपाल भन्छन्।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
उनका अनुसार 'टिल्पीया'बाहेक फेवातालमा बढी भित्ते, सहर, कत्ले, टेबा, घोँडे, जुँगे, फगेटा, मंगुर, बाम लगायतका माछा पाइन्छन्।
_x000D_
_x000D_
‘स्थानीय रुपमा हेर्ने हो भने भित्ते माछा बढी छन्,’ केन्द्रका प्रमुख अग्नि नेपाल भन्छन्, ‘भित्तेकामात्रै यहाँ ४ प्रकारका जात छन्। बामका २ प्रजाति छन्, फगेटा ३ प्रकारका छन्।’
_x000D_
_x000D_
वार्षिक ६० टन माछा बिक्री गरिरहेको फेवातालमा पछिल्लो समय ‘सहर’ जातका माछामा कमी आइरहेको केन्द्रले जनाएको छ। सहर सबैभन्दा पाइने धेरै पाइने रुपा ताललाई मानिन्छ।
_x000D_
_x000D_
स्थानीय माछाका रुपमा चिनिँदै आएको ‘सहर’ जातको माछा अहिले लोप हुँदै गएको भन्दै केन्द्रले बुधबार १० हजार ‘सहर’लगायत प्रजातिका माछा फेवामा छोडेको छ।
_x000D_
_x000D_
ती माछा बेगनास तालमा प्रजनन् गरिएका हुन्। ‘स्वदेशी माछालाई प्राथमिकतामा राखेर हामीले सहर छोडेका हौं,’ नेपालले भने।
_x000D_
_x000D_
केन्द्रका वरिष्ठ वैज्ञानिक मोहम्मद इक्वाइल हुसेनका अनुसार जलाशय संकटमा परेकाले माछा लोप हुँदै गएका हुन्। उनी भन्छन्, ‘फेवाताको पानी पनि धमिलिँदै गएको छ। प्रदूषण बढेसँगै यहाँका तालमा माछा हराउँदै गइरहेका छन्।’
_x000D_
_x000D_
उनका अनुसार पानीमा अनावश्यक विषादी प्रयोग गरेर मार्ने चलन बढेकाले पनि माछाका संख्या कम हुँदै गएका हुन्।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
‘माछा मै आश्रित जनसंख्याको व्यवसाय नै धरापमा पर्दै गएको छ। कतिपय बाह्य कारण छन् भने कतिपय उनीहरुले गर्दा नै यो समस्या आएको हो,’ हुसेन भन्छन्, ‘फेवातालका माछा प्रजनन गर्न हर्पन खोला (फेवातालको उद्गम खोला) जान्छन्। त्यहाँ गएको बेला थुनेर माउ माछा सबै मारिदिन्छन्।’
_x000D_
_x000D_
उनी प्रत्येक वर्ष लार्खौं माउ माछा मारिरहेको बताउँछन्।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
फेवातालमा सबैभन्दा बढी माछा बाराही मन्दिर वरिपरी रहेको केन्द्र बताउँछ। ‘त्यहाँ माछा मार्न पाइँदैन। त्यसैले त्यहाँ बढी माछा छन्,’ हुसेन भन्छन्।
_x000D_
_x000D_
फेवातालका माछा बचाउन पहिले तालनै संरक्षण गर्नुपर्ने सरोकारवालाको तर्क छ।
_x000D_
_x000D_
महानगर कृषि महाशाखा प्रमुख मनोहर कडारियाका अनुसार फेवातालमा माछाका भूरा छोड्न महानगरले वार्षिक ५० हजार खर्च गरिरहेको छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
