तस्बिर : मराठी स्टार्स
मराठी भाषाको शब्द ‘फैंड्री’को अर्थ हुन्छ, सुँगुर। तर, यो शब्द जनावरलाई बुझाउन कम र कथित तल्लो जातिका मानिसलाई बुझाउन बढी प्रयोग गरिन्छ। भारतको अह्मेदनगर नजिकैको गाउँ अकोनेरका जाभ्याले त्यहाँ आतंक मच्चाइरहेको जंगली सुँगुर पक्रिएर ल्याउँदा गाउँलेहरुले उनी र उनको परिवारले यही शब्दले बोलाइरहेका हुन्छन्।
सन् २०१४ मा सिनेमा हलहरुमा प्रदर्शनमा आएको मराठी भाषाको फिल्म ‘फैंड्री’का एक पात्र हुन जाभ्या (सुजर पावर अभिनित)। १३ वर्षिया युवकको दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत यो फिल्ममा तल्लो जातको उसले माथिल्लो जातकी आफ्नै उमेरकी केटीलाई मन पराएको मनोविज्ञानलाई देखाइएको छ। निर्देशक नागराज मञ्जुलेको डेब्यू फिल्म भए पनि गजब निर्देशन क्षमता देखाएका छन्। उनी यो फिल्ममा भारतीय समाजमा स्थापित जात व्यवस्थाको उग्र रुपलाई चित्रण गर्न सफल छन्।
‘मुम्बई अन्तराष्ट्रिय फिल्म महोत्सव’मा फैंड्रीले जुरी अवार्ड पाएको थिया। त्यस्तै भारतको ६१औं राष्ट्रिय फिल्म अवार्डमा उत्कृष्ट निर्देशनका लागि इन्दिरा गान्धी अवार्ड पनि पाएको थियो।
फिल्ममा कथित ‘अछुत’ परिवारको जीविकोपार्जनको परिस्थितिदेखि समाजले उनीहरुप्रति गर्ने व्यवहारजस्ता विषय समेटिएका छन्। फिल्मले समाजलाई पूर्ण रूपमा चित्रण गर्न सक्दैन। तर, कुनै न कुनै रुपमा समाजमा अवस्थित जात व्यवस्थालाई उतार्न सफल भएको छ। नागराजले जात व्यवस्था र कथित तल्लो जातको एक युवकको मनमा उम्रिरहेको प्रेम फैंड्रीमा प्रस्तुत गरेका छन्। जात व्यवस्थाका कारण ती युवकको मनमा हुर्किरहेको एकतर्फी प्रेम मरेको छ।
जाभ्याको परिवार गाउँकै एकमात्र अछुत जाति हो। परिवारमा दुई छोरी, एक छोरा र उनीहरुका बुबाआमा छन्। बृद्ध बुबा कच्रु (किशोर कदम अभिनित)को ध्यान आफ्नी कान्छी छोरीका लागि दाइजोमा दिन आवश्यक पैसा जुटाउनमा छ। जेठी छोरीको विवाह पनि दाइजोकै कारण टुटेकाले कान्छी छोरीलाई राम्रो घरमा पठाउन चाहन्छन्। तर, त्यसका लागि आवश्यक रकम जुटाउनु उनीहरुको लागि ‘घाँटीमा अड्किएको हड्डी’ सरह हो। दैनिक श्रम गरेर जीविकोपार्जन गर्ने उनीहरुका लागि छोरीको विवाहका लागि आवश्यक २० हजार जुटाउनु सहज काम होइन।
जाभ्याको आफ्नो दैनिकी र विचार परिवारको भन्दा अलग छ। उ विद्रोह चाहन्छ। आफूमाथि जातकै कारण लगाइएको बन्देज तोड्न चाहन्छ। तर, उसको कल्पनासँग सामाजिक यथार्थ फरक हुन्छ। बुबासँग दैनिक काममा जानुभन्दा उ स्कुल जान चाहन्छ।
जाभ्याको दैनिकीमा घरको काम र बुबाआमासँग छाक टार्न गरिने संघर्षबाट फुर्सद हुँदा स्कुल जान र ‘कालो भंगेरा’ खोज्नमा बित्छ। कालो भंगेराको खोजी उसको प्रेम प्राप्तीसँग जोडिएको छ।
जाभ्याले मन पराउने शालु (राजेश्वरी खारत अभिनित) उनी उच्च जातिकी हुन्। आर्थिक रुपले पनि सम्पन्न परिवार छ। स्कुलमा आउँदा होस् वा बजार जाँदा, उनले लगाउने पोशाकदेखि उनको रहनसहन सबैले उनको जात र आर्थिक अवस्था झल्काउँछ। जाभ्या भने आफू स्कुल जाँदा लगाउने पोशाककै लागि पनि निरन्तर घरमा झगडा गर्नु पर्छ।
वर्ण र बिम्बमार्फत जातीयताको चित्रण
फिल्मभर नै निर्देशक नागराजले जात व्यवस्थालाई चित्रण गर्न व्यक्तिको वर्णलाई प्रयोग गरेका छन्। फिल्ममा तल्लो जातका जाभ्यालाई ‘कालो’ वर्णमा देखाइएको छ। उनीहरुको घरमा कान्छी छोरीलाई विवाहका लागि हेर्न आएका मानिसहरु पनि कालै वर्णका छन्। शालुको परिवारलाई ‘गोरो’ वर्णमा देखाइएको छ। फिल्मको एक दृश्यमा आफूलाई गोरो बनाउन र उच्च जातसँगको भिन्नतालाई कम गर्न जाभ्याले अनुहारमा सेतो धुलो (पाउडरजस्तै केही) लगाएको देखाइन्छ।
स्कुलमा खेलिरहेका युवतीहरूमध्ये एकलाई सुँगुरले छोएपछि उसलाई पवित्र बनाउन शिरदेखि पाउसम्म नुहाउन लगाइन्छ। उसका कपडाहरू गौमुत्रमा धोइन्छ। सुँगरले छोएकी युवतीलाई अरुले छुन नहुने देखाइएको छ। जबसम्म उ नुहाएर पवित्र हुँदिन, तबसम्म ‘अछुत’ हुन्छे।
आफ्नो परिवार र आफूअघिको पुस्ता स्थापित मान्यताकै आधारमा चले पनि जाभ्याको हरेक कदम ती मान्यता विपरीत छन्। पढाइप्रतिको उसको रुचि, उच्च जातकी युवतीलाई मन पराउनुसँगै परिवारले गर्दै आएको कामलाई नकार्नु उसले चालेका विद्रोहका केही कदम हुन्।
एक दृश्यमा जाभ्याले गाउँको उच्च जातको मानिसको इनारमा खसेको सुँगुर निकाल्न नकारेको दृश्य छ। तर, उसको बुबा त्यही काम गर्न बाध्य छन्। छोराले नकारेकै घरमा गई उनी इनारमा डुबेको सुँगुर निकाल्छन्। त्यहाँ घरमुलीले भनेको संवाद छ, ‘तेरो छोरा धेरै बुद्धिमान हुँदैछ।’
आफ्नो साथी बेदान्तसँग कक्षामा पढाई भइरहेको बारेमा बुझ्न जाँदा जाभ्यालाई ‘अछुतको छोरा’ भन्दै बोलाइन्छ। अमानवीय जात व्यवस्था नमान्नुलाई समाजले कुनै अपराध गरेको रुप दिइरहेको हुन्छ। जभ्यामाथि पनि उच्च जातका मानिस निर्मम भइरहेका हुन्छन्।
गाउँमा लागेको मेलामा आँखाभरि आँसु लिएर नाचिरहेको जाभ्यालाई देखेर अरु मानिस रमाइरहेका हुन्छन्। आफ्नो स्तरभन्दा माथि उठाउनका लागि उसले चालिरहेका कदमहरूमा पनि समाजलाई असैह्य हुन्छ। तर, आफूले मन पराउने शालुलाई खुसी पार्न भए पनि ऊ नाच्छ। निर्देशक नागराजले यो दृश्यमा टाउकोमा बत्ती बोकेर आँखाबाट बर्बर आशु खसाइरहेको जाभ्यालाई यसरी खिचेका छन्, जो कोही दर्शकलाई छुन पर्याप्त छ।
एउटा दृश्यमा जाभ्या र उसको साथी प्रिय हुँदा उनीहरुको पृष्ठभूमिमा अम्बेडरको चित्र देखिन्छ। तर, अम्बेडरले भन्ने गरेको समानता उनीहरुले भोग्न पाएका हुँदैनन्। आफ्नो जातका कारण आफूसँग पढ्ने साथीहरुबीच गएर घुलमिल हुन नपाएका उनीहरुको यथार्थ र निरिहतामाथि न अम्बेडकरको सिद्धान्त काम लाग्दैन।
कालो भँगेरा र प्रेम प्राप्तिको रहर
जाभ्या फिल्मभरि नै कालो भँगेराको खोजीमा हुन्छ। आफ्नो साथी प्रियसँग मिलेर ऊ आफ्नो वरिपरि रहेका ठाउँ, रुख र बञ्जरहरूमा भँगेराको खोजी गरिरहेको हुन्छ। वास्तवमा भँगेरा खोज्नुको कारण जाभ्याको प्रेम प्राप्तिको रहरसँग जोडिएको छ। गाउँको साइकल मेकानिक रहेको चंकेश्वर (स्वयः निर्देशक नागराज अभिनित)ले कालो भँगेरा भेटेर त्यसलाई जलाएको खरानी आफूले मन पराएको व्यक्तिमा छर्किए ती केटी आफ्नो हुने बताएको हुन्छ। चंकेश्वरले सुनाएको प्रसंगपछि जाभ्याको दैनिकीमा कालो भँगेराको खोजी थपिएको छ।
आफ्नो संकुचित अवस्था र जकडिएको जात व्यवस्थाबाट माथि उठ्न खोजिरहेको जाभ्याले भँगेरा भेट्दैन। तर, उसको सपना भने त्यो भेटेरै छाड्ने हुन्छ। वास्तवमा ऊ आफूले लेखेको प्रेमपत्र शालुलाई दिन सक्दैन, न शालुसँग सामुन्ने पर्दा बोल्न नै सक्छ। उसलाई खुसी बनाउन, फकाउन उसको अघि आएर थुप्रै क्रियाकलाप गरिरहे पनि शालुसँग कहिल्यै बोल्न पाएको हुँदैन। सपनामा भने आफूले कालो भंगेरा पाएको र त्यसलाई जलाइ खरानी शालुमाथि छर्किएपछि आफूसँगै आएको देख्छ।
एकातिर यी दृश्यमार्फत निर्देशक नागराजले जाभ्यामा शालुलाई पाउने रहर र उप्रतिको प्रेम कुन हदसम्म छ भन्ने देखाएका छन्। अर्कातिर, जात व्यवस्थाका कारण दुई विपरित जातका मानिसबीच सम्बन्ध सपनामा मात्रै सम्भव छ र यथार्थमा धेरै समस्या छन् भन्ने देखाउँछन्।
विभेदमा रमाइरहेको समाज
गाउँमा आतंक मच्चाइरहेको एक सुँगुरलाई जाभ्याको परिवारले पक्रिन खोजिरहेको दृश्य देखाइन्छ। रहर नुहँदा पनि उनीहरु यो काम गर्न बाध्य हुन्छन्। नगरेमा गाउँबाट उनीहरुलाई एक्लो बनाइन्छ, त्यहाँबाट निकालिन्छ। जाभ्याको स्कुल आसपास पुगेको सुँगुर पक्रिन सुरु गर्दा जाभ्या भने आफूलाई स्कुलका साथीहरुले त्यो रुपमा देख्छन् भन्ने डर मानिरहन्छ। जातको कारण विभेद भोगिरहेको उ थप विभेदमा पर्न चाहँदैन्। तर, बृद्ध बुबा र आमाको लाचार अवस्था देखेपछि सुँगुर पक्रिनमा उ पनि सक्रिय हुन्छ।
डेढ घण्टा हराहारीको फिल्मको उत्कर्षमा समाजको यथार्थ देखाइएको छ। गाउँमा आतंक मच्चाउने सुँगरलाई धपाउने एक मात्र परिवार हुन्छ, जाभ्याको परिवार।
तर, पूरै स्कुल र गाउँ भने उनीहरुको बाध्यतामा रमाइरहेको हुन्छ। उनीहरु जाभ्याको परिवारले सुँगुर पक्रिन गरिरहेको संघर्षलाई कुनै खेलको रुपमा हेर्छन्। गाउँले सबैले उनीहरुको परिवारमाथि विभेदपूर्ण कटाक्ष गरिरहेका हुन्छन्।
फिल्मभर नै मुख्य पात्र जाभ्या आफ्नो प्रेम प्राप्ति र जात व्यवस्था उठाउनका लागि लडिरहन्छ। फिल्ममा प्रेम प्राप्तिका लागि संघर्ष गरिरहँदा गत वर्ष जेठमा रुकुममा आफ्नो प्रेमीका लिन जाँदा मारिएका नवराजजस्तै लाग्छ ऊ। मात्र फरक फिल्ममा उसको मृत्यु हुँदैन। तर, मृत्युकै डर बनेको जातका कारण आफ्नो प्रेम खुलाउन सक्दैन्। फिल्ममा उसको प्रेम मरेको छ, यथार्थमा नवराजजस्ता प्रेमीहरु मरेका छन्।
फिल्मको अन्त्यमा मृत सुँगर सडकमा लिएर हिँडिरहेको ऊ र उसकी आमामाथि टिप्पणी गरिरहेका उच्च जातका मानिसहरुमाथि जाभ्या प्रतिकारमा उत्रिएको छ। आफूमाथि गरिएको व्यवहार र टिप्पणी सहन नसकेपछि कथित उच्च जातका मानिसहरूमाथि ढुंगा प्रहार गर्छ।
चाहे भारत होस् वा नेपाल, जातकै कारण भेदभावका घटना भइरहेका छन्। दुवै देशमा संविधानले कसैलाई पनि जातको आधारमा कुनै पनि किसिमको हिंसा वा भेदभाव गर्न नहुने व्यवस्था गरेको छ। तर, समाजको यथार्थ बेग्लै छ। नागराजको फिल्मले त्यही यथार्थलाई प्रस्तुत गरेको छ।
सामान्य किसिमले खिचिएका दृश्यहरुले क्रुर सत्य बोलेका छन्। यो कथा आजको समाजमा पनि भेटिनु यो समयकै एउटा लाजमर्दो पक्ष हो।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
