परिचय:नेपालमा मुख स्वास्थ्य अहिले गम्भीर चुनौतीको रूपमा देखिएको छ। दाँतमा कीरा लाग्ने, गिजाको रोग, मुखको क्यान्सर, टेढामेढा दाँत, दन्त फोड़ा, र अन्य समस्याले लाखौँ नेपालीलाई प्रभावित गरिरहेको छ। अध्ययनहरूका अनुसार, करिब आधा वयस्क नेपाली गिजाको रोगबाट पीडित छन्, भने बालबालिकामा सानै उमेरदेखि दाँतमा कीराको समस्या व्यापक छ।
तर, नेपालमा मुख स्वास्थ्यलाई अझै प्राथमिकतामा राखिएको छैन। हामी प्रायः ज्वरो, मधुमेह, र रक्तचापजस्ता दीर्घकालीन रोगलाई गम्भीर मान्छौँ, तर दाँतमा कीरा लाग्नु, गिजा सुन्निनु, वा मुख गन्हाउनुलाई सामान्य ठान्छौँ। यही कारणले धेरैले दन्त रोगलाई बेवास्ता गर्छन् र समयमै उपचार गराउँदैनन्।जनचेतनाको कमी, विद्यालयस्तरमा दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रमको अभाव, स्वास्थ्य बीमाले सबै प्रकारका दन्त उपचारलाई समेट्न नसक्नु, र ढिलो उपचार खोज्ने प्रवृत्तिले समस्यालाई झन् जटिल बनाएको छ।
दन्त रोग केवल मुखसम्म सीमित छैन; यसले सम्पूर्ण शरीर र जीवनशैलीमा प्रभाव पार्छ। दाँत वा गिजाको समस्याले खानपान, पोषण, बोल्ने क्षमता, आत्मविश्वास, साथै हृदयघात, स्ट्रोक, मधुमेह, गर्भावस्थाका जटिलता, र मस्तिष्क रोगसम्म असर गर्न सक्छ।
आज नेपालमा लाखौँ मानिस सस्तो र सरल रोकथामका उपाय अपनाउन नसक्दा दन्त रोगबाट पीडित छन्। विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा नियमित दन्त सेवा र जनचेतनाको अभावले जोखिम झन् बढाएको छ।नेपालमा देखिने प्रमुख दन्त रोगहरू:नेपालमा दाँतमा कीरा लाग्ने र गिजाको रोग सबैभन्दा सामान्य समस्या हुन्।
अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि करिब आधा वयस्क नेपाली गिजाको रोगबाट पीडित छन्, भने बालबालिकामा सानै उमेरदेखि दाँतमा कीराको समस्या व्यापक छ। दुर्भाग्यवश, नेपालमा विद्यालयस्तरमा दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रम नहुँदा बालबालिकामा रोगको प्रारम्भिक रोकथाम वा उपचार सम्भव छैन। साथै, सुपारी, तम्बाकु, खैनी, बिडी, चुरोट, र मादक पदार्थको सेवनले मुखको क्यान्सरको जोखिम बढ्दो छ।
दाँतमा कीरा लाग्ने रोग: यो नेपालमा सबैभन्दा सामान्य दन्त समस्या हो। विशेषगरी बालबालिकामा सानै उमेरदेखि देखिन्छ। नियमित दन्त परीक्षण र विद्यालयमा आधारित दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रमको अभाव यसको प्रमुख कारण हो। धेरै देशमा विद्यालयमै निःशुल्क दन्त परीक्षण हुन्छ, तर नेपालमा यस्तो सुविधा नहुँदा साना समस्यामा पनि बालबालिका उपचारविहीन रहन्छन्।
गिजाको रोग: वयस्कमा यो अत्यधिक देखिन्छ। सुरुमा गिजा रातो हुने, सुन्निने, वा दाँत माझ्दा रगत बग्ने लक्षण देखिन्छ। समयमै उपचार नगरे दाँत हल्लिने, झर्ने, वा मुख गन्हाउने जस्ता गम्भीर समस्या निम्तिन्छ।
मुखको क्यान्सर: सुपारी, तम्बाकु, खैनी, बिडी, चुरोट, र मादक पदार्थको सेवनले यो रोग बढ्दो छ। ओठ, जिब्रो, गाला, वा गिजामा देखिने यो रोग प्रारम्भिक जाँच र छिटो उपचारले रोकथाम वा निको गर्न सकिन्छ।
बांगोटिंगो दाँत र जबडाको असमानता: धेरै बालबालिकामा यो समस्या छ। समयमै उपचार नगरे खानपानमा कठिनाइ, बोल्नमा असर, र अनुहारको सौन्दर्यमा कमी आउँछ। दन्त संरचना सुधार उपचार (जस्तै, तार बाँध्ने) ले यो समस्यालाई समाधान गर्न सकिन्छ।
दन्त आघात: खेलकुद वा दुर्घटनाका कारण अगाडिका दाँत भाँचिने समस्या सामान्य छ। समयमै उपचार नगरे दाँत मर्ने वा झर्ने जोखिम रहन्छ।
दाँतको जरा भएको क्षेत्र र गिजामा पिप जम्ने: गहिरो कीरा वा गिजाको संक्रमणले यो समस्या हुन्छ। जसले अनुहार सुन्निने, ज्वरो, र तीव्र दुखाइ निम्त्याउँछ। ढिलो उपचारले यो संक्रमण शरीरका अन्य भागमा फैलिन सक्छ।
मुख सुक्खा हुने समस्या: औषधिको प्रयोग, मधुमेह, वा उमेर बढ्दा मुख सुक्खा हुन्छ। यसले कीरा लाग्ने, मुख गन्हाउने, र खान वा बोल्न गाह्रो हुने समस्या ल्याउँछ।
मुखमा घाउ: तनाव, पोषण कमी, वा संक्रमणले मुखमा साना घाउ हुन्छन्। प्रायः केही दिनमै निको हुन्छ, तर बारम्बार भएमा चिकित्सकको सल्लाह लिनुपर्छ।
दाँतको सिरिङ सिरिङ: चिसो, तातो, वा अमिलो–गुलियो खानामा दाँत सिरिङ हुने समस्या धेरैमा पाइन्छ। इनेमल घिसिने, गिजा तल झर्ने, वा गहिरो कीराले यो समस्या निम्त्याउँछ।
दाँत नफेर्ने वा असामान्य स्थिति: केही बालबालिकामा दाँत समयमै नफेर्ने वा स्थायी दाँतको स्थिति बिग्रने समस्या हुन्छ। यसले टेढामेढा दाँत वा मुखमा भिड बढ्ने जोखिम निम्त्याउँछ।
दाँत हराउने: क्षतिग्रस्त वा हल्लिने दाँत निकाल्दा चपाउन गाह्रो हुन्छ।
दन्त स्वास्थ्य र शरीरका अन्य रोगहरूको सम्बन्ध:मुख स्वास्थ्य र शरीरका अन्य रोगबीच गहिरो सम्बन्ध छ। गिजाको रोग वा दाँतको संक्रमणले हृदयघात, स्ट्रोक, र रक्तनली अवरोधको जोखिम बढाउँछ। मधुमेह भएकामा गिजाको रोग बढी देखिन्छ, र गिजाको रोगले रक्त शर्करालाई नियन्त्रण गर्न गाह्रो बनाउँछ। गर्भवती महिलामा गिजाको समस्याले कम तौलको बच्चा जन्मने, समयअघि जन्मने, वा गर्भपतनको जोखिम बढाउँछ।
मुखका जीवाणुले मस्तिष्कमा असर गरी अल्जाइमर वा डिमेन्सियाजस्ता रोगको जोखिम बढाउन सक्छ। साथै, यी जीवाणुले सास नलीमा प्रवेश गर्दा निमोनिया वा अन्य श्वासप्रश्वाससम्बन्धी संक्रमण निम्त्याउँछ। दाँत र गिजाको रोगले खानपान र पोषणमा असर पार्छ, जसले हड्डी, मांसपेशी, र समग्र स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ। तसर्थ, मुख स्वास्थ्य केवल दाँतको विषय होइन; यो सम्पूर्ण शरीर र जीवनशैलीसँग जोडिएको छ।
नेपालमा दन्त उपचार ढिलो खोज्ने प्रमुख कारणहरू:
समस्या बुझ्ने ढिलाइ: धेरै नेपालीले दन्त समस्यालाई तीव्र दुखाइ नहुन्जेल सामान्य ठान्छन्। गिजा रातो हुने, रगत बग्ने, वा साना प्वाल देखिनेलाई बेवास्ता गर्छन्।
जनचेतनाको कमी: विद्यालय वा समुदायमा दन्त स्वास्थ्य शिक्षाको अभाव छ। धेरैलाई नियमित जाँचको आवश्यकता थाहा छैन।
आर्थिक कारण: दन्त उपचार महँगो लाग्ने भएकाले खर्च जोगाउन ढिलो उपचार खोजिन्छ।
सेवाको अभाव: ग्रामीण क्षेत्रमा दन्त चिकित्सकको कमी छ। नजिकै सेवा नहुँदा सहर वा जिल्ला अस्पताल पुग्न ढिलाइ हुन्छ।
परम्परागत उपचारमा निर्भरता: मसाला, घरेलु औषधि, वा दन्त फर्मुलाको प्रयोगले समस्या लुक्छ, र गम्भीर अवस्थामा मात्र अस्पताल पुगिन्छ।
डर र संकोच: दन्त उपचार दुख्छ भन्ने भ्रमले चिकित्सक वा उपकरण देख्दा डर लाग्छ, जसले उपचार टारिन्छ।
प्राथमिकताको कमी: नेपाली समाजमा दन्त स्वास्थ्यलाई अन्य रोगको तुलनामा कम महत्त्व दिइन्छ।
दन्त उपचार ढिलो हुने समस्याको समाधानका उपायहरू:
जनचेतना वृद्धि: विद्यालयमा दन्त स्वास्थ्य शिक्षा अनिवार्य गर्नुपर्छ। टेलिभिजन, रेडियो, सामाजिक सञ्जाल, र समुदायस्तरका अभियानमार्फत नियमित दाँत माझ्ने, फ्लस गर्ने, र जाँचको महत्त्व बुझाउनुपर्छ। “दुखाइअघि नै दन्त चिकित्सककहाँ जानुहोस्” भन्ने सन्देश फैलाउन आवश्यक छ।
विद्यालयमा दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रम: बालबालिकामा कीराको समस्या रोक्न विद्यालयमा निःशुल्क दन्त जाँच कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। सरकारी स्तरमा “विद्यालय दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रम” सुरु गर्न सकिन्छ।
सस्तो र पहुँचयोग्य सेवा: सरकारी अस्पताल र प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा नियमित दन्त सेवा उपलब्ध गराउनुपर्छ। स्वास्थ्य बीमाले सबै प्रकारका दन्त उपचार समेट्नुपर्छ।
ग्रामीण क्षेत्रमा सेवा विस्तार: दन्त चिकित्सकलाई सहरमा मात्र केन्द्रित हुनबाट रोक्न “एक नगर, एक दन्त चिकित्सक” जस्तो नीति लागू गर्न सकिन्छ। मोबाइल दन्त शिविर सञ्चालन गर्नुपर्छ।
डर घटाउने उपाय: दन्त चिकित्सकले दुखाइरहित उपचार प्रविधि अपनाउनुपर्छ। उपचार सुरक्षित र सजिलो छ भन्ने विश्वास दिलाउन अभियान चलाउनुपर्छ।
परम्परागत सोचमा सुधार: सुपारी, तम्बाकु, र खैनीको हानिकारक प्रभावबारे जानकारी दिनुपर्छ। सामुदायिक स्वास्थ्य कार्यकर्तामार्फत गाउँ-गाउँमा सही सन्देश पुर्याउन सकिन्छ।
नियमित जाँच र प्रारम्भिक पहिचान: प्रत्येक वयस्कलाई वर्षमा कम्तीमा एकपटक दन्त जाँच गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ। प्रारम्भिक जाँचले मुखको क्यान्सर वा अन्य रोग सजिलै निको पार्न सकिन्छ।
घरमै दन्त रोग रोक्ने उपायहरू:
दाँत सफा गर्ने सही तरिका: दिनमा दुईपटक—बिहान खाना खाएपछि र राति सुत्नुअघि—दाँत माझ्नुहोस्। फ्लोराइडयुक्त दन्तमञ्जन प्रयोग गर्नुहोस्। हल्का गोलाकार गतिमा माझ्दा धेरै दबाब नदिनुहोस्।
दाँतबीच सफाइ: दाँतबीचको खाना र जीवाणु हटाउन फ्लस वा दन्त सफाइ उपकरण प्रयोग गर्नुहोस्। यसले कीरा र गिजाको रोग रोक्छ।
मुख कुल्ला: खाना खाएपछि पानीले मुख राम्ररी कुल्ला गर्नुहोस्। यसले खाना कण हटाउँछ र मुखको अम्लता सन्तुलनमा राख्छ। दन्त चिकित्सकको सल्लाहमा ब्याक्टेरियारोधी मुख कुल्ला प्रयोग गर्नुहोस्।
स्वस्थ खानपान: चिनी र मिठाईको अत्यधिक सेवन घटाउनुहोस्। फलफूल, तरकारी, र प्रोटिनयुक्त खाना खानुहोस्। सुपारी, तम्बाकु, खैनी, बिडी, चुरोट, र मादक पदार्थ छोड्नुहोस्।
पर्याप्त पानी: नियमित पानी पिउँदा मुख सुक्खा हुँदैन र जीवाणु कम हुन्छ।
नियमित दन्त जाँच: प्रत्येक ६ महिना–१ वर्षमा दन्त चिकित्सककहाँ जाँच गर्नुहोस्। प्रारम्भिक समस्या सजिलै उपचार हुन्छ।
दन्त सुरक्षा: खेलकुदमा माउथगार्ड प्रयोग गरेर दाँतको चोटबाट बच्नुहोस्।
साना समस्याको घरेलु उपचार: गिजा सुन्निए वा हल्का दुखाइ भए नुनपानीले कुल्ला गर्नुहोस्। समस्या लामो समय रहिरहेमा दन्त चिकित्सकसँग परामर्श गर्नुहोस्।
निष्कर्ष
नेपालमा दन्त स्वास्थ्य संकट गम्भीर बन्दै गएको छ। दन्त रोगले मुखमा मात्र होइन, सम्पूर्ण स्वास्थ्य र जीवनशैलीमा प्रभाव पार्छ। तर, यो समस्या समाधानयोग्य छ। नियमित दाँत माझ्ने, फ्लस गर्ने, स्वस्थ खानपान, र सुपारी–तम्बाकुजस्ता हानिकारक बानी छोडेर दन्त रोग रोक्न सकिन्छ। विद्यालयमा दन्त स्वास्थ्य कार्यक्रम र स्वास्थ्य बीमाले सबै दन्त उपचार समेट्दा लाखौँ नेपालीले समयमै उपचार पाउनेछन्।“दन्त उपचार महँगो होइन, ढिलाइ महँगो हो।” सुरुमा नै रोकथाम र नियमित जाँचले दन्त स्वास्थ्य सुरक्षित राख्न सकिन्छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
