१९९० सालको भूकम्पले भत्काउनुअघि उड्ने सिंहसहितको शिलु महादेव मन्दिर।
भक्तपुरको गोल्मढी टोलस्थित लिच्छविकालीन गहिरो ढुंगेधारामा दुई वटा ‘उड्ने सिंह’का मूर्ति छन्। यी मूर्ति वर्षाको पानीका कारण अहिले डुबेका छन्। वास्तवमा उड्ने सिंह जमिन वा जमिनको सतहभन्दा तल राखिँदैन। यी मूर्ति ढुंगेधारामा संरक्षणका लागि मात्र राखिएका थिए। तर, अहिले स्थानीयले मूर्तिलाई वास्तविक ठाउँ शिलु महादेव मन्दिर लैजान नदिने निर्णय गरेपछि विवाद भएको छ।
शिलु महादेव मन्दिर भक्तपुर दरबार परिसरको पूर्वी चोकको उत्तरमा छ। यसलाई नीलकण्ठेश्वर महादेव पनि भनिन्छ। यो मन्दिर जगतप्रकाश मल्लको पालामा सम्वत् १७०७ (सन् १६५०) मा बनेको हो। यो गोसाईं कुण्डस्थित महादेवको नामबाट बनेको मन्दिर हो। गोसाईं कुण्डलाई नेवारी भाषामा शिलु भनिन्छ।
१९९० सालको भूकम्पअगाडि यो मन्दिर शिखर शैलीमा इँटाले बनेको थियो। मन्दिरको चारै ढोकामा झिंगटीको पाली थियो। नेपालमा गएका ठूला भूकम्पपछि यो मन्दिरको स्वरुप स्वरुप परिवर्तन भइरहेको पाइन्छ।
माथिको पहिलो तस्वीरमा शिलु महादेव मन्दिरको बायाँतर्फ देखिएको हरिशंकर मन्दिरको भाग हो। यसलाई ‘ला पाँ देग’ भनिन्छ। नेवारी भाषामा यसको अर्थ ‘बाटो छेकेर बनाइएको मन्दिर’ भन्ने हुन्छ। १९९० सालको भूकम्पपछि यो मन्दिर बनाइएन। मन्दिरअगडिका दुई सिंह भने यथावत् छन्।
शिलु महादेवको मन्दिर पनि १९९० सालको भूकम्पले भत्किएको थियो। त्यसपछि यसलाई फर्सीजस्तो डल्लो शैलीमा बनाइएपछि नेवारी भाषामा ‘फसी देग’ भनिन थालिएछ। मन्दिरको पेटीका पाँचमध्ये तीन तहमा जोर जनावर छन्। सबभन्दा तल हात्ती, त्यसको माथि दोस्रो तहमा सिंह र सोभन्दा माथि साँढे राखिएका छन्।
पुरानो शैलीको शिलु महादेवको मन्दिर परिसरको चित्र। यो तेल चित्र एम्ब्रोज ओल्डफिल्डले वि.सं.१९१०, (सन् १८५३ मार्च) मा कोरेका हुन्।
यो ग्रन्थकुट शैलीको मन्दिर हो। शिखर शैलीको अग्लो मन्दिरलाई ग्रन्थकुट शैली भनिन्छ। यो मन्दिरको मौलिक स्वरुप १९९० सालअघि नै परिवर्तन भएको पाइन्छ। १९९० सालपछि पनि दुई स्वरुपमा मन्दिर बनेको छ।
१९९० सालमा भूकम्पले मन्दिर भत्काएपछि चारै भित्ताका उड्ने सिंहलाई त्यसै फालिएछ। फालिएका सिंहमध्ये दुई वटालाई भक्तपुर दरबार परिसरमा रहेको भक्तपुर नगरपालिकाको पुरानो भवनको मूल ढोकाको दायाँ-बायाँ राखिएछ। बाँकी दुई वटालाई भने गोल्मढी टोलको गहिरो ढुंगेधारा १९९० मा पुनर्निर्माण हुँदा त्यसको दायाँ बायाँ राखिएछ। ती मूर्ति अहिले पनि छन्।
२०७२ को भूकम्पमा शिलु महादेवको मन्दिर फेरि भत्कियो। तर, पुरातत्व विभागले उड्ने सिंह राखेर मौलिक शैलीमा मन्दिर पुनर्निर्माण गर्न मानेन। कतिपय मन्दिरहरु यसअघिका ठूला भूकम्पमा भत्किएपछि मूल स्वरुप बिगारेर निर्माण गरेकै १०० वर्ष नाघेकाले पुरातात्विक भइसकेको विभागको भनाइ थियो। पाटनको भाइदेग, रानीपोखरीको बालगोपालेश्वर, भक्तपुरकै लाल बैठक भवन र शिलु महादेव मन्दिर लगायतलाई पछिल्लो स्वरुपमै निर्माण गर्न विभागले अडान लिएको थियो।
विभिन्न समयमा स्वरुप परिवर्तन गर्दै बनाइएको शिलु महादेवको मन्दिर।
तर, भक्तपुर नगरपालिकाले पुरातत्व विभागको योजना अस्वीकार गर्यो। त्यही कारण प्राचीन चित्र आदिमा देखिने शिलु महादेवको मूल स्वरुपमा नै मन्दिर निर्माण गर्न विभाग सहमत भयो। यसअघि पुरात्व विभागको डिजाइनमा शिलु महादेवको मन्दिरअगाडिका उड्ने सिंहको मूर्ति थिएनन्।
शिलु महादेव मन्दिर निर्माणको ठेकेदारलाई तीन वर्षसम्म मन्दिरको सम्पूर्ण डिजाइनसमेत दिइएको थिएन। जसकारण केही भ्रम सिर्जना भएको थियो। मन्दिरको बाहिरी भागको बीचमा चारैतिर उड्ने सिंह शिलु महादेवको विशेषता हो।
मन्दिर पुनर्निर्माणका लागि बनाइएको डिजाइनमा यो विशेषता नै गायब भएपछि उड्ने सिंह राख्न यो लेखकले सरोकारवालालाई जानकारी दिएको थियो। अहिले ठेक्का दिएको पाँच वर्षपछि उड्ने सिंह राखेर मन्दिर बनाउन ठेकेदारलाई आदेश दिइएछ।
भक्तपुर नगरपालिकाको पुरानो भवनमा रहेको मूर्ति। अहिले यी मूर्ति झिकिएका छन्।
नगरपालिकाको भत्केको पुरानो भवनको ढोका दायाँ–बायाँ रहेका दुई उड्ने सिंह अहिले निर्माणाधीन मन्दिरमा ल्याएर राखिसकिएको छ। तर, गोल्मढी ढुङ्गेधाराका दुई वटा उड्ने सिंह त्यहाँका स्थानीयले झिक्न दिएका छैनन्। आफूहरुले थाहा पाएदेखि नै ती सिंह ढुङ्गेधारामा देखेकोले शिलु मन्दिरको नभएको उनीहरुको दाबी छ। त्यहाँका वडाध्यक्षसहित स्थानीयको बैठकले मूर्ति नदिने निर्णय गरेको छ। यो विवाद समाधानका लागि भक्तपुर नगरपालिकाले पनि कुनै पहल गरेको छैन। पुरातत्व विभागले भने प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई पत्र लेखेर उड्ने सिंह दिलाई दिन आग्रह गरेको रहेछ। सिंह नआइसकेकाले अहिले मन्दिरका बाँकी दुई पाटामा प्वाल मात्र राखेर निर्माण जारी राखिएको छ।
मन्दिरका देवताको पहरेदारको रुपमा ढोका वा सिँढीमा सिंह र अन्य जनावर राखिएका हुन्छन्। मन्दिरको हाता वा मूल ढोकामा सिंह राखिएका हुन्छन्। ढुङ्गेधाराको पानी खस्ने ठाउँको दायाँबायाँ सिंह राखिँदैन। भूकम्पपछि फालिएको अवस्थामा रहेका सिंहलाई त्यतिबेलाका कालिगढले उपयोग मात्र गरेका हुन्। यसो गर्दा ती सिंह हराउन वा नासिनबाट बचेका छन्। धाराको मूल प्रवेश मार्गमा सिंह राखिएको छैन।
यी सिंह भुईंको नभइ उड्ने सिंह हुन्। त्यसैले धारा वा ढोकाको तल राखिने प्रकृतिका होइनन्। ढोकामा वा मन्दिरको पेटी तहमा राखिने सिंहको बनावट फरक हुन्छ। उड्ने सिंहलाई भने मन्दिरको बाहिरी भित्ताको बीच भागमा राखिन्छ। उड्ने सिंहलाई नेवारीमा 'बो सिंह' भनिन्छ।
गोल्मढी ढुङ्गेधारामा राखिएका उड्ने सिंह।
भक्तपुरमा आफ्नै नगरको प्राचीन मन्दिर पुनर्निर्माण हुँदा सिंह दिने विषय विवादमा पर्नु राम्रो होइन। वर्षाका कारण अहिले उड्ने सिंह पानीमा डुबेका छन्। ठेकेदारलाई अनुमति दिने हो भने उनीहरुले त्यसलाई सुरक्षित रुपमा लगेर मन्दिरमा राख्ने व्यवस्था गर्नेछन्।
गोल्मढी ढुंगेधाराअगाडि वीरभद्रेश्वर महादेव मन्दिरको लिच्छविकालीन कलात्मक पार्वतीको मूर्ति करिब ४३ वर्षअगाडि चोरी भएको थियो। उक्त मूर्ति अहिले अमेरिकाको कनेटिकटस्थित येल विश्वविद्यालयमा भेटिएको छ। त्यहाँ रहेको सम्वत् ५१६ को शिलापत्र अनुसार मन्दिर लिच्छविकालीन भन्ने पुष्टि हुन्छ। धनबज्र बज्राचार्यको लिच्छविकालका अभिलेखको पृ.२४९ मा यो अभिलेख पनि प्रकाशित छ। अभिलेखमा उल्लेख भएको महासामन्त अंशुवर्माको प्रतिवेदन अनुसार राजा शिवदेवले ‘माखोपृङ द्रङ'मा त्रिकर (भाग, भोग, कर) असुल गर्न अधिकारीहरु नपठाउनू, स्थानीय रुपमै असुल गर्नू’ भनी राजाज्ञा जारी गरेको देखिन्छ। त्यसकारण यो शिव मन्दिर र ढुङ्गेधारा लिच्छविकालीन भएको प्रमाणित हुन्छ।
त्यस मन्दिरको दुर्गा भगवतीको मूर्ति अमेरिकाबाट फर्काएर त्यहीँ प्रतिस्थापन गरिँदैछ। तर, आफ्नै छिमेकी टोल, आफ्नै नगर, आफ्नै जिल्ला र आफ्नै देशको ३७१ वर्ष पुरानो उड्ने सिंहको मूर्तिलाई भने ८८ वर्ष पहिले राखिएको ढुङ्गेधाराबाट झिकेर यथास्थानमा पठाउन दिइएको छैन।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
