नेपालमा कथाको परिभाषा लेख्न अझै बाँकी छ कि? जस्तै, कथा र लघुकथाको भिन्नता के हो? शब्द सङ्ख्याले मात्र यी दुई विधालाई छुट्टयाउने हो? शब्दसङ्ख्याको सीमा तोकेर बनाइएका मापदण्डले कथाको निर्बन्ध र पूर्ण आकारलाई कतिको न्याय गर्छ? चुड्के कथाहरूलाई कुन ठाउँमा राख्ने? यी विषयमा गम्भीर छलफल हुनुपर्छ।
आकारकै आधारमा कथाका अगाडि लघु, लामा, छोटा आदिजस्ता उपसर्ग लगाउँदा तिनले कथा हुनुको विशेषतालाई सङ्केत गर्छन् कि फगत कथाको लम्बाइलाई? यस विषयको प्राज्ञिक निरुपण पनि हुन जरुरी छ। यसको नेतृत्व देशकै जेठो त्रिभुवन विश्वविद्यालयले लिए बहस थप सार्थक हुनसक्छ।
यी प्रसंग उठाउन प्रेरित गरेको हो, मधुपर्क कथा विषेशाङ्क ९जेठ(असार, २०७८० ले। यसमा संग्रहित लामा छोटा ३६ वटै कथा पढेँ। केही घटना विशेष कथा बनेका छन्, केही विवरण ९सांस्कृतिक परिचय० कथा बनेका छन्। जे होस्, यी कथा पढेपछि कथा लेखनको प्राविधिक पक्ष र बुनोटको दृष्टिकोणबाट कोही नेपाली कथा विशेषज्ञको समालोचकीय धारणा पढ्ने तीव्र इच्छा पलाएको छ।
यो लेखमा भने ‘नाटक खेल्ने केटी’बारे चर्चा गर्नेछु। कथाको आरम्भमै कथाकर रामशेखर पाठकहरूमा उत्सुकता जगाउन सक्षम छन् । कसैले ‘माथि नै आउनुस्’ भनेको सुनेर कथावाचक मपात्र उत्सुक हुन्छ। माथि बोलाउने मान्छे भने दृश्यमा देखिँदैन। त्यसैले पाठक पनि उत्सुकताका साथ उसलाई खोज्न थाल्छन्। किनकि ती अदृश्य पात्रसँगै कथाको मूल सूत्र जोडिएको भान हुन्छ। केही क्षणका लागि भए पनि अव्यक्त सस्पेन्सले रोचकता बढाएको छ। कथालाई पच्छ्याउँदै गर्दा प्रारम्भमै भेटिएको एउटा मीठो साहित्यिक वाक्य ‘कोठाले पनि मानौं मौन भएर हामीलाई हेरिरहेझैँ लाग्यो’ को भावले पाठकलाई आनन्द दिन्छ।
कथा लेख्दा कथाको प्रारम्भ बुन्नु निकै चुनौतीपूर्ण अभ्यास हो। किनकि कथाका तीन महत्त्वपूर्व अङ्ग– प्रारम्भ, मध्य र अन्त्यमध्ये प्रारम्भको भूमिका अहम् हुन्छ। पाठकलाई आकर्षित गर्ने नगर्ने प्रारम्भले नै निर्धारण गर्छ। वास्तवमा ‘नाटक खेल्ने केटी’ कुनै बेला नाटकमा खेल्ने महिला पात्र गङ्गाको नाटक तथा कला-प्रेमबारेको कथा हो। नाटकमा काम गर्ने गङ्गाको चाहना, चुनौती र संघर्षको कथा भन्न सफल छन्, कथाकार रामशेखर।
कथाकारले गङ्गाको मात्र चरित्र चित्रण गर्दैनन्, त्यस बखतको परिवेश र संकीर्ण मानसिकताको समेत वृहत् चित्रण गरेका छन्। गंगाले भोगेको परिवेश र संकीर्णता कुनै न कुनै रूपमा आजको समाजमा पनि विद्यमान छ। कथामा एक जना गङ्गालाई उभ्याएर धेरै कलाप्रेमी महत्वाकांक्षी गङ्गाहरूका चुनौती दर्शाइएको छ। गङ्गा कलाकार थिई, तर ऊभित्रको कलाकारले सम्मान पाएन। एकातर्फ गङ्गा आफू ‘ज्यापुनी’ भएर नाचेकोमा गर्व गर्थी, अर्कोतर्फ गुनासो पनि थियो। जस्तो, ‘नाटक खेल्ने केटीहरूलाई वेश्याभन्दा पनि गएगुज्रेको भनेर खसालेर कुरो काट्छन्।’
यसरी कथाकारले कथाको मुख्य पात्र गङ्गाको परिचयमा नै प्रभाव छाडेका छन्। कथाले गति लिँदैगर्दा गङ्गालाई चिन्न र उसको विगत र वर्तमान बुझ्न पाठक झनै उत्सुक हुन्छन्। त्यसका लागि कथाकारले पाठकलाई फ्ल्यासब्याकमा लगेर गङ्गाकै मुखबाट उसको कथा र व्यथा भन्न लगाउँछन्। वास्तवमा गङ्गाको पीडा धेरै युवती कलाकारहरूको पीडा हो। यसरी, यो कथा नारी आकांक्षा र नारी स्वतन्त्रताको पीडाबोधको कथा पनि बन्न पुगेको छ। गङ्गाभित्रको कलाकारले न्याय नपाएकोमा ऊभित्र उकुसमुकुसमा बसेकी विद्रोही गङ्गा पनि आक्रोससहित बाहिर निस्किन्छिन् र आफ्नो फुपूकी छोरीसँग जङ्गिन्छिन् ।
‘तिमीले आइए पढेर भुत्रो काम लाग्यो? चाक हल्लाएर कलेज जान र सभा–समारोहमा अत्तर छर्केर जान मात्र काम लाग्यो। 'नारी अघि बढ' भनेर कविता लेखेर के गर्ने? चेलीबेटी नारी बनेर लेख, कथा लेखेर के काम, त्यसरी डराई डराई बस्ने हो भने? हामीले नाटकमा बिहे गरेको मात्र देख्यौँ, तर तीमीजस्ता आँखा भएर पनि देख्न नसक्नेहरूलाई देख्न सक्ने प्रयास गरिरहेको देखेनौँ।’
गङ्गाका यी शब्दहरूमा गङ्गा स्वयम् उपस्थित छिन् वा स्वतन्त्र पात्रभन्दा लेखकको प्रवक्ता भएर प्रस्तुत भएकी छिन्, पाठकले शंका गर्ने ठाउँ प्रसस्त छ। तथापि उनका शब्दहरूमा गङ्गाहरूको विद्रोह प्रष्ट छ।
सभ्य संस्कृतिक तर, संकुचित समाजमा हुर्केका महिला भएकाले गङ्गाहरू जहिले पनि दबिएको मनोभावनासँगै बाँच्न बाध्य हुन्छन्। यस्तो समाजिक परिवेशमा पात्रहरूमा कलाप्रतिको समर्पण भाव र दक्षताको विकास कसरी सम्भव होला र? कथाका माध्यमबाट कथाकारले अहम प्रश्न उठाएका छन्। तर, ती हिजोका दिनका कुरा थिए। आजका नारीहरू केही मात्रामा स्वतन्त्र रूपमा आफूभित्र रहेको कलाको प्रदर्शन गर्न सक्षम छन्। सायद हिजोका रामशेखरजस्ता समाज सुधारक कथाकारहरूको आवाजले गर्दा पनि हुन् सक्छ।
कथाको समापनतिर कथाकारले कथालाई भावुकताको दरिद्र बन्धनमा मात्र सीमित नराखेर पतिको जिद्दी दृश्य सिर्जना गरी कलाकारको उचित सम्मानसँगै कलाको जित प्रस्तुत गर्न सफल छन्। गङ्गा भन्छिन्, ‘अनि मलाई पनि लाग्यो जे पर्ला पर्ला कि बाँचे कि मरें। गीतको तालमा सक्दो राम्ररी नाचेँ।’ वास्तवमा यो कलाको जीत थियो।
गङ्गाका पतिले कलाकारलाई सम्मान गर्दै भन्छन्, ‘के कुरो गरेको तिमीले? तिमीजस्ती कलाकार पत्नी पाउनुलाई मैले धन्य ठानेँ।’
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
