शनिबार विशेष

कक्कडको धुवाँमा छोपिएको बुटनेवाको अनुहार

डा. अमर गिरी शनिबार, पुस १०, २०७८ ०७:०१

ऊ मरेको धेरै वर्ष भयो। यति वर्ष भयो भनेर ठ्याक्कै भन्न सक्तिनँ। ऊ मर्दा म गाउँमा थिइनँ। सहरिया भइसकेको थिएँ। गाउँ छोडेको केही वर्ष भइसकेको थियो। दुईचार दिनपछि मात्र उसको मृत्युबारे थाहा पाएको थिएँ। ऊसँगका अनेकौं स्मृतिहरु सजीव भएर आएका थिए।

ऊ मेरो नातेदार थिएन। साथीभाइ, गुरु केही थिएन। तर, उसको मृत्युले मलाई भावुक बनाएको थियो। उसका बारेमा धेरैबेर गमेको थिएँ। आज पनि बेलाबखत उसको सम्झना हुन्छ। ऊसँग गाँसिएका अनेकौं स्मृतिहरु आउँछन् र गम्भीर एवं संवेदनशील बनाउँछन्।

जीवनको यात्रामा प्रभावित गर्नेगरी अनेकौं पात्रहरु आउँछन्। साना–ठूला, धनी–गरिब, महिला–पुरुष,राम्रा–नराम्रा जस्ता पनि हुन सक्छन् त्यस्ता पात्रहरु। ऊ मेरा निम्ति त्यस्तै पात्रहरुमध्येको एउटा थियो। पाठशाला थियो ऊ मेरा निम्ति। ऊबाट धेरै कुरा सिकेकोे छु मैले। जीवनको कठिन यात्रामा बलिया सम्बल बनेका छन् ती मेरा निम्ति।

म उसलाई मामा भनेर बोलाउँथेँ। नाउँ बुटनेवा थियो। बुटन्नेबाट आएकोले उसको नाम बुटनेवा राखिएको थियो। कुनै ठाउँबाट बसाइ सरेर आएपछि त्यस ठाउँको नामबाट बोलाउने चलन अहिले पनि छ। गाउँमा अरु पनि यस्ता नाम भएका थारुहरू थिए– झिङ्नेवा, बन्जाडे, साहिपुरे आदि आदि। यस्ता नाम आज पनि मलाई प्रिय लाग्छन्।

बुटनेवा कमैया थियो मामाको घरमा। उसको सम्पूर्ण जीवन त्यहीं बित्यो। ऊसँग केही थिएन, सर्वहारा थियो। सर्वहारासँग श्रमबाहेक के हुन्छ र? त्यही श्रम उसको जिउने आधार थियो। यसकै बलमा परिवार धानेको थियो। उसको परिवारका सदस्यहरु पनि उसले काम गर्ने घरमै काम गर्थे।

मैले थाहा पाउने बेलादेखि नै ऊ मामाका घरमा कमैया थियो। मालिकको जग्गामा उसको बुकुरो थियो। ‘जिउ धन सरकारी’ भने झैं उसको सम्पूर्ण जिउ धन मालिकको थियो। सबै कमैयाहरूको स्थिति यस्तै हुन्थ्यो। दासप्रथाको अन्त्य धेरै पहिले भएको थियो, तर कमैया प्रथा दास प्रथाकै अर्काे रुप थियो। सबै दृष्टिले दासजस्तै थिए उनीहरु। न उनीहरूसँग आफ्नो भन्ने केही हुन्थ्यो, न त आफूखुशी केही गर्नै सक्थे।

प्रत्येक माघमा उनीहरु कहाँ कमैया बस्ने, कहाँ नबस्ने भनेर निर्णय गर्न सक्थे। तर, यो अधिकार बढी देखावटी थियो। उनीहरु स्वतन्त्र ढंगले निर्णय गर्न सक्तैनथे। त्यसरी निर्णय गर्नसक्ने उनीहरुको स्थिति नै हुन्नथ्यो। कमैया बसेको घरमा बस्दाबस्दै ऋण लाग्थ्यो। ऋण तिर्न सक्ने स्थिति हुन्नथ्यो। ऋण तिरेर अर्काे कुनै मालिकले लगे मात्र नयाँ ठाउँमा जान सक्थे। यसले दासहरूको किनबेचको पुरानो इतिहासलाई सम्झाउँथ्यो। प्रायः कमैयाहरू ‘जहाँ गए पनि यस्तै त हो नि’ भनेर घर फेर्न मान्दैनथे। सबैभन्दा बढी उनीहरुलाई ऋणले अप्ठ्यारोमा पार्थ्यो।

बुटनेवाको स्थिति पनि यही थियो। ऊ कहीं गएन। ऊ भन्थ्यो, ‘जहाँ गए पनि त यस्तै हो भान्जा।’

लोकतन्त्र आएपछि कमैया प्रथाको अन्त्य त गरियो, तर व्यवहारमा अहिले पनि जीवित छ। कमैया नभने पनि कमैयाजस्तै बनेर काम गर्ने हजारौं मानिसहरू छन् यस मुलुकमा।

कमैया बस्दा बुटनेवा जवान थियो। हृष्टपुष्ट र बलियो थियो। इमान्दारिता र जाँगर उसका सम्पत्ति थिए। सोझो पनि थियो। अह्राएको काम खुरुखुरु गथ्र्याे। मिजासिलो र फरासिलो थियो। यिनै गुणहरूका कारण मामाले उसलाई आफूकहाँ ल्याएको हुनुपर्छ भन्ने लाग्थ्यो।

पछिसम्म पनि ऊ राम्रोसँग नेपाली बोल्न जान्दैनथ्यो। थारु लवजमा उसले बोल्ने नेपालीमा म छुट्टै मिठास पाउँथें। ऊ नेपालीमा कुरा गर्न खोज्थ्यो, म थारु भाषा बोल्न खोज्थें। मलाई उसको भाषा सिक्नु थियो। मेरो गाउँमा थारुहरूको ठूलै बस्ती थियो, अहिले पनि छ। मेरा थारु सहपाठीहरू थिए। उनीहरुको संगतले मलाई थारु भाषा सिक्न प्रेरित गर्‍यो।

सहरिया बनेपछि उनीहरूसँग टाढा भइयो। सधैँ हुने भेटघाट र संवाद कहिलेकाहीँमा खुम्चियो। पछि पछि त त्यो पनि दुर्लभ बन्दै गयो। मैले थारु भाषा बिर्सँदै जान थालेँ। आज म यो भाषा बोल्न सक्तिन। सुन्ने र बुझ्नेमा मात्र सीमित छु। भाषा प्रयोगमा जीवित रहन्छ भन्छन् भाषाशास्त्रीहरू। प्रयोग नभएकै कारण जानेको भाषा पनि आज बिर्सिएको छु मैले।

मलाई देखेपछि ऊ टाढैबाट मुस्कुराउँथ्यो र ‘भान्जा’ भनेर बोलाउँथ्यो। मामाको समकालीन थियो। धेरै फरक थिएन मामा र उसको उमेरमा, केही वर्ष मात्र कान्छो हुँदो हो ऊ। उसको र मेरो सम्बन्ध समयक्रममा अझ गहिरो हुँदै गयो। मैले उसलाई झन् झन् मन पराउन थालें। ऊ मेरो कोही थिएन, मामाघरमा काम गर्न बसेको कमैया थियो। तर, ऊ मलाई आफ्नै मामा जस्तो लाग्थ्यो। कहिलेकाहीं त मामाभन्दा पनि प्यारो। उसप्रतिको मेरो प्रेमलाई देखेर बेलाबखत आमा पनि छक्क पर्नुहुन्थ्यो।

ऊसँगको मेरो स्नेहपूर्ण सम्बन्धको एउटा महत्वपूर्ण कारण उसको मायालु व्यवहार थियो। यसले मेरो बालमनलाई गहिरोगरी प्रभावित गर्‍यो। बालकहरू मायालु व्यवहार खोज्छन्। आफूसँग कुरा गरोस्, आफ्ना भावनाहरूलाई बुझिदेओस् भन्ने चाहन्छन्। ऊ मसँग कुरा गर्थ्यो र मेरा भावनाहरूलाई बुझ्ने प्रयास गर्थ्यो। बेलाबखत ऊ मलाई काँधमा राखेर डुलाउँथ्यो।

मामा र मेरो बीचमा सधैँ एउटा दूरी रह्यो। केटाकेटीसँग खेल्ने, रमाउने उहाँको बानी थिएन। उहाँ गम्भीर र निरस हुनुहुन्थ्यो। मसँग मात्र होइन सबैसँग त्यस्तै। उहाँ कतैबाट आउनु भयो भने खेल्दै गरेका हामी शान्त हुन्थ्यौं। हाउगुजी आएजस्तो लाग्थ्यो हामीलाई ।

बुटनेवासँग यस्तो केही थिएन। ऊसँग कुरा गर्न सकिन्थ्यो। जिस्क्याउँदा र गाली गर्दा पनि ऊ रिसाउन्नथ्यो, बरु हाँस्थ्यो र कक्कड खान थाल्थ्यो। कक्कडको धुवाँले छोपिएको उसको अनुहार अझ गजब लाग्थ्यो। ऊसँगको निकटताले मैले पनि कक्कड खान सिकें। कक्कड, सिगरेट, बिंडीको लतबाट मुक्त हुन मलाई कम्ती गाह्रो भएन। सूर्तिको अम्मलबाट मुक्त भएको त एक दशकभन्दा धेरै भएको छैन।

कमैयाको जिन्दगी सजिलो हुन्न। बुटनेवासँग भनेर नसकिने दुःख थिए। गरिबी र त्यसबाट जन्मिने पीडाबाट भरिएको उसको जिन्दगी उसलाई कस्तो लाग्दो हो, सोचेर बरु म आत्तिन्थें, निसासिन्थें र दुख्थें। तर, ऊ धेरै निरास भएको र आत्तिएको मैले कहिलै देखिनँ। सहनशीलताको प्रतिमूर्ति लाग्थ्यो ऊ। यति धेरै दुःखलाई कसरी सहन सकेको होला भन्ने ठान्थें। दुखमा पनि हाँस्ने र काममा लाग्ने उसको बानीबाट म गहिरो गरी प्रभावित थिएँ। यो मेरो जीवन यात्रामा उर्जाको स्रोतको रुपमा रहेको छ।

उसको सहनशीलता बेलाबखत आक्रोशमा पनि बदलिन्थ्यो। ऊ आफूमाथिको अपमानको प्रतिवाद गथ्र्याे। काममा, व्यवहारमा इमान्दार थियो, तर आफूमाथिको अन्यायले सीमा नाघेपछि बारुदझैं बिष्फोट हुन्थ्यो। कैयौं पटक ऊ मामासँग निकै रिसाएको र पिट्न जाइलागेको मैले देखेको थिएँ। यो प्रतिवाद उसको विस्तारित चेतनाको नभइ सहज आक्रोशको परिणाम थियो। साधारण मानिसमा प्रायः यस्तै आक्रोश देखिन्छ।

हो चि मिन्हको एउटा कथन छ, ‘विशिष्ट होइन सामान्य मानिसहरुलाई हेर, तिनको जिन्दगी, तिनका सुख–दुःखलाई छाम। जीवनको बाटोमा यसले स्वमूल्यांकन र अघिल्तिरको यात्राका निम्ति असीम उर्जा र उत्प्रेरणा प्रदान गर्दछ।’ हो चि मिन्हको यो भनाइ मलाई निकै मार्मिक लाग्छ। हामी धेरैजसो माथि नै हेर्छौं, हाम्रा स्वप्नका उत्प्रेरक, हाम्रा दौडाइका उर्जा र सफलताका परिभाषा त्यहींबाट बन्छन्। फलतः हामी धर्तीबाट कट्छौं, जीवनबाट कट्छौं र एक किसिमको आत्मिक कारागारको कैदी बन्छौं। साधारण मानिस, तिनका जीवन, आँसु–हाँसो, सुख–दुःख, श्रम र संघर्ष हाम्रा निम्ति औधि महत्वपूर्ण छन्। बुटनेवा यसैले महत्वपूर्ण बन्यो मेरा निम्ति।

एक पटक लेखक भोगिराज चाम्लिङ्ले सोध्नुभयो, ‘तपाइँले बुटनेवा कविता कसरी लेख्नुभयो? यो यथार्थ पात्र हो कि काल्पनिक?’

मैले भनें– ‘यो मेरो जीवनलाई सबैभन्दा बढी प्रभावित गर्ने यथार्थ पात्रहरूमध्ये एउटा हो। यसबाट मैले दुःखका बीच बाँच्ने दर्शन सिकेको छु, असीम कष्टका बीचमा पनि गतिशील भइरहने पाठ पढेको छु। जीवनको पीडा के हो? यथार्थ र स्वप्नहरूबीचको संघर्ष के हो? समग्रमा जीवन र जीवनको गरिमा के हो भन्ने बुझेको छु।’

दुःखका बेला म ऊसँग कक्कड खाँदै जब पीडाको कुरा गर्थें, ऊ भन्थ्यो, ‘भान्जा हामीलाई हेर न।’

के यो उसको जीवन–दर्शन थिएन? यस भनाइमा गहिरो मार्मिकता र सत्य अन्तरनिहीत छ। आखिर के हो जीवन? यस्तै सत्यको बोध त हो नि! मार्क्स, गान्धी, बुद्ध, मण्डेला, आइन्स्टाइन आदिबाट मात्र सिक्न सकिन्न। मामुली मानिसहरुबाट पनि सिक्न सकिन्छ, कहिलेकाहीं त असाधारण मानिसहरुबाट भन्दा धेरै।

मैले बुटनेवाबाट असाधारण मानिसहरूबाट भन्दा धेरै सिकेको छु र त्यसलाई हृदय र मस्तिष्कमा सजाएर राखेको छु। जीवनको यात्रामा यसलाई जहाँ–जहाँ खोल्नुपर्ने हो खोल्छु र अत्यास नमानीकन हिंड्न प्रयत्न गर्छु। आखिर जीवनको बाटो सजिलो छैन। सिसिफसको कथा पटक पटक दोहोरिन्छ जीवनमा।

शरद ऋतुको साँझमा एकपटक बुटनेवाले भनेथ्यो, ‘भान्जा! पढेर मात्र के गर्छौ? असल मानिस बने है!’

चन्द्रमाको प्रकाशमा कक्कडको धुवाँले पातलो पातलो गरी छोपिएको उसको अनुहारमा उदासीका रेखाहरु अझ बढी प्रष्ट देखिएका थिए। बुटनेवा भीषण कष्टका बीचमा पनि प्रायः मुस्कुराइरहने साधारण, तर असाधारण मानिस थियो। उसको आफ्नै जीवनको अनुभूतिबाट जन्मिएको दर्शन छ यसमा। कष्टका बीचमा पनि मुस्कुराउन सक्नुमा नै त जीवनको सौन्दर्य निहीत छ। हैन भने त जीवन झन् झन् कष्टकर बन्छ। गरिखाने श्रमिक बुटनेवाको जीवनबाट धेरैथोक सिकें मैले र त कवितामा त्यो हृदयबाटै पोखियो–

खुलेर हाँस्न
रुन मन लागेका बेला
साथीभाइका माझ
वा कतै एकान्तमा रुन
तिमीबाटै सिकें मैले
आफैलाई छल्नुको
जीवनमा कुनै अर्थ छैन।

मनभरि विषवृक्ष पालेर
अनुहारमा अमृतको घैला रच्नुहुँदैन
जुनी एकबारको हो
फेरि फेरि आउँदैन
तिमीबाट सिकें मैले
जीवनमा पाखण्डको
कुनै अर्थ छैन।

मेरो बुटनेवा
थाहा थिएन कुनै बेला
एउटा सामान्य मजदुरबाट
सिक्न सकिन्छ यति धेरै कुरा!

बुटनेवाको स्मृति मेरा निम्ति सुखद र दुखद दुवै छ। दुखद यस मानेमा, आज ऊ मेरा सामु छैन। भए भन्थ्यो, ‘भान्जा! तिमी पनि बूढो हुन थाल्यौ। काँधमा राखेर तिमीलाई मैले यिनै गल्ली, बारी र खेतहरुमा डुलाएको हुँ। तिमीले मेरो शरीरमा कति पटक तुरी ग¥यौ भनेर साध्ये छैन।’ उसको कुरा सुनेर म हाँस्थें र हाँसेको मलाई हेरेर ऊ दङ्ग पर्थ्यो।

सुखद यस मानेमा उसको स्मृतिले मलाई उर्जा दिइरहनेछ। जीवनका हरेक कुइनेटाहरूमा ऊ मसँगै हुनेछ। गाह्रो भएको बेला भन्नेछु– ‘मामा मलाई शक्ति देऊ। म पनि त यस दुनियाँको तिमीभन्दा अलि फरक, तर साधारण मजदुर नै त हुँ नि!’

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।