रमेश विकलको चित्रकला (दायाँ) र चित्तधर हृदयको चित्रकला।
नेपाली साहित्यमा जतिकै चित्रकलामा पनि अब्बल थिए– प्रसिद्ध आख्यानकार रमेश विकल (वि.स. १९८५–२०६५) र कविकेशरी चित्तधर हृदय (वि.सं. १९६३–२०३८)।
हुन त नाट्यसम्राट बालकृष्ण सम (१९५७–२०३८) र कलाकार लैनसिंह बाङ्देल (१९८१–२०५९) को योगदान नेपाली साहित्य र चित्रकला दुवैमा छ। उनीहरु दुवै विधामा अब्बल थिए। आख्यानकार रमेश विकल र कवि चित्तधर हृदय भने साहित्यमा चिनिए।
विकलले २००६ सालमा ‘गरिब’ शीर्षकको कविता लेखेर साहित्य यात्रा थालेका थिए। उनका कथा, कविता, उपन्यास, फुटकर, व्यंग्य संग्रहलगायत ५० भन्दा बढी कृति प्रकाशित छन्। उनको मृत्युपछि २०७० सालमा पहिलो पटक उनका चित्रहरुको प्रदर्शनी पनि भएको थियो।
अकौ कवि चित्तधर हृदयलाई राजा महेन्द्रले २०१३ सालमै ‘कविकेशरी’ को उपाधिबाट सम्मान गरेका थिए। २०६३ सालमा जन्म शताब्दी वर्षको अवसरमा उनको मुहार अंकित हुलाक टिकटसमेत सार्वजनिक गरिएको थियो। उनको नाउँमा विभिन्न गुठी र पुरस्कार स्थापना भएका छन्। उनैको सम्मानमा ५०० रूपियाँको चाँदीको सिक्का पनि निस्किएको छ।
कालिमाटी चोकमा उनको पूर्णकदको सालिक स्थापना गरिएको छ। उनका लगभग तीन दर्जन जति पुस्तक प्रकाशित छन्। तर, उनी चित्रकार पनि थिए भनेर थोरैलाई मात्र जानकारी छ।
रमेश विकल : चित्र बनाए, तर बाहिर खुलेनन्
एकोहोरो लेखनमै मस्त र व्यस्त रहिरहने रमेश विकल लेखनबाट दिक्क लाग्यो भने चित्र बनाउन थालिहाल्ने उनका छोरा विजय चालिसे र महेन्द्र चालिसे सुनाउँछन्। शब्दबाट अभिव्यक्तिले साकार रूप वरण गराउँदा चित्त नबुझे वा उपयुक्त भावना नफुरे चित्रसँग आफ्ना मनोभाव साट्ने बुबाको बानी रहेको विजय र महेन्द्र बताउँछन्।
चालिसे परिवारको संकलनमा रहेका विकलका ५८ वटा चित्रलाई ‘रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठान’ र ‘नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठान’ ले २०७० सालमा पहिलो पटक प्रदर्शनी गरेको थियो। सोही प्रदर्शनीबाट रमेश विकलको चिनारीको अर्को पाटो चित्रकारिताबारे धेरैलाई जानकारी मिलेको थियो। सो प्रदर्शनीमा चित्रकार विकलले बनाएका ‘ल्यान्डस्केप’ र ‘पोट्रेट’ धेरै थिए। साहित्यमा यथार्थवाद झल्काउने विकलका चित्रमा पनि यथार्थवादकै झलक पाइन्छ।
रमेश विकलको चित्रकला।
उनले कलामा हिमाल, पहाड, ताल, खोला, चौतारी, वनजंगल जस्ता प्राकृतिक दृश्यहरूलाई उतारेका छन्। त्यस्तै उनले आफ्नी श्रीमती, बुबालगायत आफन्तका पोट्रेट पनि बनाएका छन्। २०५७ सालमा विकलकी धर्मपत्नी सुशीला चालिसेको निधनपछि उनले धेरै चित्र बनाए। उनको पहिलो प्रदर्शनीमा पनि पत्नीका थुप्रै पोट्रेट राखिएका थिए।
कलाकार केके कर्माचार्यले बनाएको रमेश विकलको पोट्रेट।
रमेश विकल साहित्य प्रतिष्ठानका अध्यक्ष रोचक घिमिरे विकलको चित्रकारिताबारे भन्छन्– ‘२०१८ सालमा मेरो सम्पादन र प्रकाशनमा निस्किने रचना पत्रिकाका लागि उनले कभर डिजाइन गरेका थिए। उनले त्यसपछिका केही वर्ष कभर चित्र बनाएर सहयोग गरे। तर, विकलले त्यति बेला आफ्नो नाम भने खुलाउन चाहेनन्। सायद चित्रमा राम्रो सीप छैन भनेर नाम खुलाउन नचाहेको होला। तर पछिका कभर डिजाइनमा उनको चित्रसहित नाम रवि चालिसे भनी छापिएका छन्।’
बाल्यकालदेखि चित्र कोर्न रूचि राख्ने विकलले आनन्दमुनि शाक्य र चन्द्रमानसिंह मास्केसँग कलाको आधारभूत शिक्षा लिएका थिए। रेखा कोर्न सिपालु भएपछि उनले जुद्ध कलापाठशाला (हाल ललितकला क्याम्पस)मा अध्ययन थाले। मास्टर तेजबहादुर चित्रकारसँग प्रशिक्षण लिए। चित्रकलाप्रति तीव्र इच्छा हुँदाहुँदै पनि उनलाई स्वास्थ्यले साथ दिएन। त्यसपछि उनी साहित्य सिर्जनामै रमाए। यद्यपि, घरमै बसेर बेलाबखत चित्र बनाउने बानी भने उनले छोडेनन्। स्केचहरू प्रायः बनाइरहन्थे।
विकल पुत्र महेन्द्रका अनुसार प्रतिष्ठानले उनका डेढ दर्जनभन्दा बढी स्केच र चित्र संकलन गरेको छ। त्यसमा २०३५ सालदेखि बनाएका चित्रहरू छन्। उनले अधिकांश जलरङ माध्यमका चित्र बनाएका छन्।
चित्रकलामा मात्र नभई फोटोग्राफीमा पनि विकल सोखिन थिए। उतिबेलै एसएलआर क्यामेरा किनेर विभिन्न ठाउँ घुम्न जाँदा खिचेका तस्बिर अझै छन्।
चित्तधर हृदय : जसले जेलमा चित्र बनाउन सिके
चित्रकलाका अर्का अब्बल चित्रकार थिए– कवि चित्तधर हृदय। चित्तधरका चित्रकलाले नेपाली कलाक्षेत्रमा नयाँ अध्यायको शुभारम्भ गरेको छ। उनले जलरङ र रेखाचित्रका माध्यमबाट कलात्मक उचाइ निर्माण गरेको तथ्य उनका चित्रकलाले नै पुष्टि गर्छन्।
नेपाल भाषाका प्रतिभाशाली साहित्यकार चित्तधर हृदयको कृतित्व र व्यक्तित्वलाई अमर राख्न नरदेवी तुछेँगल्लीस्थित उनकै जीर्ण निवासलाई मर्मत गरेर स्मृति संग्रहालयको स्वरूपमा निर्माण गरिएको छ। २०७० सालमा सो संग्रहालयको उद्घाटन भएपछि सर्वसाधारणका लागि सःशुल्क खुला गरिएको छ।
चित्तधर हृदयले बनाएको चित्र।
संग्रहालयमा उनका चित्रकलाहरू पनि छन्। उनका प्रकाशित कृति, उनका संग्रहका विभिन्न सामग्री पनि राखिएका छन्। भवनको माथिल्लो तलामा उनकै अर्धकद्को प्रतिमा, उनको ओछ्यान, लुगाफाटा, सन्दुक, दराज, चश्मा, कलम आदि सुरक्षित राखिएको छ। नेपालका साहित्यकार, कलाकारको घरलाई संग्रहालयमा परिणत गरिएको पनि सम्भवतः यो नै पहिलो हो।
कविकेशरी चित्तधर बहुआयामिक व्यक्तित्वका थिए। सिर्जनात्मक लेखनमा उनले वृद्धावस्थामा समेत निरन्तर योगदान दिइरहे। नेपाल भाषाको उत्थानमै जीवन अर्पण गरेको एक तपस्वी स्रष्टा व्यक्तित्व थिए उनी।
आफ्ना पितापुर्खा त्यो बेलाका नामी साहु भएर पनि उनले पुख्र्यौली पेसामा खासै ध्यान दिएनन्। उनको चिन्ता र चासो साहित्य, संस्कृति र कलाकै उन्नयनमा भइरह्यो। अन्याय, अत्याचार, शोषण र दमनविरूद्ध सधैँ सचेत भई कलम चलाउने साहित्यकार तथा चित्रकार चित्तधरले कलामा भने आध्यात्मिक जीवनदर्शनलाई आत्मसात् गरेको पाइन्छ। उनका चित्रकलामा धार्मिक प्रवृत्तिका भाव–सम्प्रेषणका साथै नेपाली महिलाका व्यस्तता र श्रृंगारिक पक्षलाई उतारिएको पाइन्छ।
यसरी सुन्दरता र शान्तिमय जीवनको अपेक्षा र आग्रहसहित उनको कलायात्राले परम्परागत नेपाली कलाको पृष्ठभूमिमा सानै भए पनि ठोस योगदान दिएको छ १९८७ र १९९७ सालमा राणा सरकारविरूद्ध लागेको आरोपमा उनी जेलसमेत परेका थिए। त्यस्तै उनीमाथि नेपाल भाषाको संस्था खोली राजनीति गरेको आरोप पनि लागेको थियो।
जेल जीवनमा पनि उनले आफूलाई सिर्जनशील राखे। उनले त्यहाँ चन्द्रमानसिंह मास्केबाट चित्र बनाउन सिकेका थिए। जेल जीवनमै उनले नेपालभाषामा ‘सुगत सौरभ’ नामक महाकाव्य लेखे। सो महाकाव्यमा जेलमै परेका अर्का कलाकार चन्द्रमानसिंह मास्केले बनाएका बुद्ध जीवनमा आधारित रंगीन जलरंगी माध्यमका चित्रहरू छन्।
भनिन्छ, चित्तधरले सर्वप्रथम आफ्नी दिवंगत पत्नी ज्ञानप्रभाको प्रतिमा बनाए। अनि सधैँ मिर्मिरेमा उनी आफ्नी तिनै पत्नीको प्रतिमाको दर्शन गरेर मात्रै पानी खान्थे। त्यसअघि उनी बरालिएर चित्र कोर्दै हिँड्थे।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
