चित्र : सुवास तामाङ
काठमाडौं– मुलुकमा १०४ वर्ष चलेको राणाशाहीविरुद्ध २००७ सालमा भएको आन्दोलनमा गोले काँइलाको हत्या भएको थियो। विराटनगरमा उनलाई गोली हानी हत्या गरेपछि त्यति बेलाका बडाहाकिम उत्तमविक्रम राणाले उनको शव शहर घुमाउन लगाएका थिए। ताकि, अरु कसैले राणाहरुको विरुद्ध आन्दोलन गर्ने साहस नगरोस्।
तर, प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको इतिहासमा उनको नाम कतै भेटिँदैन। उनीसँगै राजनीतिक परिवर्तनका लागि लडेकाहरु देशको शासन सत्तामा पुगे। तर, गोले काँइला हिजोजस्तै आज पनि गुमनाम नै छन्।
कलाकार सुवास तामाङले ‘कोको म्हेन्दो’ (टोटलाको फूल) जोडेर बनाइएको क्यानभासमा ‘वुडकट प्रिन्ट’मार्फत गोले काँइलालाई उतारेका छन्। ‘राजनीतिक परिवर्तनका लागि लड्नेहरु पनि गुमनाम रहे,’ सुवास भन्छन्, ‘जो देशको राजधानीमा मारिएका थिए, उनीहरु सहिद भए। राजधानीबाहिर मारिएका गोले काँइला गुमनाम रहे।’
शक्तिबाहिर रहेको समुदायमाथि सत्ताले गर्ने गरेको विभेदको एउटा उदाहरण मात्रै हुन्, गोले काँइला। सीमान्तकृत, अल्पसंख्यक, आदिवासी र सत्ता निकटभन्दा बाहेकको इतिहास ठेलीहरुमा पाइँदैनन्।
सुवासलाई तामाङ समुदायको इतिहास नलेखिएकोमा गुनासो छ। गएको आइतबार दिउँसो माइतीघर क्षेत्रमा संविधान दिवसको उत्सव चलिरहँदा करिब ३०० मिटरको दूरीमा रहेको सिद्धार्थ आर्ट ग्यालरीमा भेटिएका सुवास भने यो संविधानमा आफ्नो समुदायले उठाएको विषय नअटाएको बताइरहेका थिए। सुवास भन्छन्, ‘अहिले पनि संविधानमा आफ्नो मुद्दा सम्बोधन भएन भनेर माइतीघरमा विरोध गर्नेहरु छन्, तर यो राज्यले संविधानलाई उत्कृष्ट भनिरहेको छ। सीमान्तकृत समुदायमाथि अहिले पनि दमन छ।’
हिजो तामाङ जातिले भोगेर आएको पीडा, उनीहरुमाथि भएको उत्पीडनदेखि छलकपटमार्फत् भएको संहारको इतिहास लुकाउने प्रयास भएको सुवासको बुझाइ छ। राज्यबाटै भइरहेको विभेदबारे असन्तुष्ट सुवासले करिब २५ वटा कलाकृतिमार्फत् आफ्नो पहिचान र अस्तित्वको खोजी गरेका छन्। कलाकृतिमार्फत् उनले तामाङ समुदायमाथि भएको दमन र उत्पीडनबारे प्रश्न उठाएका छन्।
इतिहासदेखि नै निश्चित जातिलाई मात्र ‘नेपाली’ ठानेर अरु जातिको भाषा, धर्म, परम्परामाथि दमन निरन्तर भइरहेको छ। राणाकालमा होस् या पञ्चायतकालमा, राष्ट्रवादको आवरणमा शासकीय अत्याचार निरन्तर छोपिएको उनी बताउँछन्। पञ्चायतकालदेखि त ‘महेन्द्रमाला’ पुस्तकमार्फत् एक भाषा, धर्म, संस्कृति र भेषभूषा मात्र सिकाइएको थियो।
कला प्रदर्शनीमा ‘महेन्द्रमाला’ पुस्तकको कभरमा अक्षरहरु कुँदेर फ्रेममा राखेका छन्, सुवासले। कुँदिएका अक्षरहरुमा ‘एक राजा एक देश, एक भाषा एक भेष’ लेखिएको छ।
इतिहासमा हेर्ने हो भने सुधपामार्फत् नेपाली भाषालाई राष्ट्रिय भाषा बनाउन चालिएको अभियानमा होस् वा सरकारी भाषाको रुपमा ‘नेपाली’लाई मात्रै राखिरहँदा होस्, अल्पसंख्यक समुदायमाथि भाषिक दमन सदियौंदेखि छ। अहिले पनि अंग्रेजी भाषा महत्त्वपूर्ण छ, तर राज्यको लागि आदिवासी समुदायको भाषा महत्त्वपूर्ण छैन। लोप भएका र लोपोन्मुख कैयौं भाषाहरु छन्, जुन समुदायजस्तै राज्यको बहिष्करणमा परेका छन्।
कलाकार सुवास तामाङ।
‘महेन्द्र माला अहिले पनि पढ्ने हो भने त्यहाँ बहुलजातीय, बहुलभाषिक पक्षहरु आउँदैन्,’ सुवास भन्छन्, ‘यसले सबैलाई समेट्न सकेको छैन्। समेटिनुपर्थ्यो भन्ने कुरा कृतिमा देखाउन खोजेको हो। तर, महेन्द्रमालाले थुप्रै भाषा, जातिलाई निमिट्यान्न पारेको छ।’
२०७५ कात्तिकमा त्रिपुरेश्वरस्थित ‘आट्री नेपाल’को स्टुडियोमा भएको प्रदर्शनीमा सुवासले ढुंगामा महेन्द्रमालाको पाठ कुँदेका थिए। अहिलेको प्रदर्शनीमा पनि आफ्नो कलाकृतिमा महेन्द्रमालासँगै तामाङ जातिमाथि लगाइएको विभेद्पूर्ण कानुन, उनीहरुलाई राणाहरुले पठाएका पत्र कोरेका छन्। आफ्नो जातिको अस्तित्व र पहिचानको उत्खनन् गरी मूलधारबाट लुकाइएका यथार्थहरु उनका कलाकृतिमा प्रस्तुत छन्।
‘कागजी रकम,’ ‘मासिन्या मतवाली,’ ‘बैगानी रकम’जस्ता कृतिमा तिनै मानिसको कथा उनले समेटेका छन्। ‘मूलधारको इतिहासमा तामाङबारे नलेखिनु, लेखिए पनि त्यसलाई अपव्याख्या गरिनुले नै यी कृति जन्मिएका हुन्,’ सुवास भन्छन्, ‘म आफू तामाङ समुदायबाट भएकैले आफ्नो इतिहास आफैं लेख्नुपर्छ भनेर यो काम गरेँ।’
उहिले तामाङहरु राणाका आँप बगानमा काम गर्थे। राम्रा आँप फलाएर दरबारमा दिएबापत उनीहरुमाथि लगाएको करमा छुट दिइन्थ्यो। सुवासले यो इतिहास झल्काउन बनाएको कलाकृतिमा तामाङ जातिको अनुहार आँपले छोपिदिएका छन्।
अर्को कृतिमा अनुहारलाई लोक्ताको फूलले छोपिएको छ। राणाकालमा लोक्ताबाट कागज बनाउने नुवाकोट, बुमताङका तामाङको इतिहास कतै लेखिएन। उनले त्यही नलेखिएको इतिहास आफ्नो ‘कागजी रकम’ कृतिमार्फत् प्रस्तुत गरेका छन्। ‘बरु, ती कागजमा तामाङमाथि नै दमन हुने कानुन लेखियो, तर तामाङको इतिहास कहिल्यै लेखिएन,’ सुवास भन्छन्, ‘इतिहासलाई प्रतिनिधित्व गर्ने, इतिहास लेख्न सघाउने जातिकै कथा छैन। उनीहरुलाई नै इतिहासमा नसमेटिएको कथा देखाउन खोजेको हो।’
‘कागजी रकम’ शीर्षकमा चार कृति छन्। जसमा तामाङ जातिको लुकाइएको इतिहास बोलेका छन्, सुवासले। यी कृतिमा तामाङ जातिले राणाहरुलाई पठाएका चिठ्ठी पनि छापिएका छन्। सबै कृतिमा सुवासले एक-एक विन्दु कोर्दै चित्रलाई आकार दिएका छन्।
‘तामाङहरुले गरेको कठिन कामलाई मैले यही शैलीबाट देखाउन खोजेको हो। यो माध्यम छान्नुको कारण उनीहरुले यस्तै कठिन किसिमले गरेको काम देखाउन खोजेको हो,’ सुवास भन्छन्, ‘यहाँ सबै अनुहार छोपिनुको कारण उनीहरुमाथि भएको दमन, उनीहरुले भोगेको उत्पीडन इतिहासबाट यसरी नै छोपिएको छ भन्ने देखाउन खोजेको हो।’
आर्ट ग्यालेरीको भुइँतलामा १० वटा फ्रेममा सुवासले एउटै कृति राखेका छन्। उक्त कृतिमा राणाकालीन समयमा सेनामा सबैभन्दा तल्लो पदमा काम गर्ने पिपालाई प्रस्तुत गरेका छन्। सेनाको सबैभन्दा तल्लो पदलाई ‘पिपा’ भनिन्थ्यो। उक्त पदमा हुनेहरुको काम सेनाका लागि भारी बोक्ने तथा बन्दोबस्तीका काम गर्ने थियो। यसका लागि सेनामा 'पिपा गोश्वारा' नै खडा गरिएको थियो।
‘पिपा पदमा काम गर्ने तामाङ जातिका मात्रै थिए,’ सुवास आफ्नो कृतिको पृष्ठभूमिबारे भन्छन्, ‘उनीहरु माथिल्लो पदमा जान, हतियार बोक्न पाउँदैन थिए। उनीहरुको काम भनेकै भारी बोक्ने मात्रै हुन्थ्यो। जात र नश्ल विशेषलाई लिएर पद छुट्याइएको थियो।’ पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तनसँगै नेपाली सेनाले ‘पिपा गोश्वारा’लाई ‘बन्दोबस्ती गण’ मा रुपान्तरण गरेको छ। उक्त गणमा तामाङ मात्रै नभएर अरु जातका मानिसलाई पनि भर्ति गराइन्छ। तर, बाहुल्यता अहिले पनि तामाङकै छ।
सुवासले ‘गाईमाथि निबन्ध’ शीर्षकको कृति पनि बनाएका छन्। सुवास भन्छन्, ‘गाईमाथि निबन्धभन्दा के सम्झिन्छ? बालबालिकाले ‘गाईको चार खुट्टा हुन्छ, दूध दिन्छ’ लेख्छ। अलि ठूलोले फरक लेख्ला। म कलाकारले आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको हुँ।’
उनको यो कृतिले अहिले पनि जातिगत रुपमा भइरहेको अत्याचारलाई बोकेको छ। सोमबार मात्रै गाई काटेर खाएको आरोपमा मकवानपुरमा एक दलितसहित १० जनालाई पक्राउ गरिएको थियो, जसमध्ये अधिकांश तामाङ थिए। सुवासको कृति यसैको बिम्ब पनि हो। ‘समुदायकै अस्तित्वलाई एउटा जनावरले कसरी विलीन गराउँछ भन्ने देखाउन खोजेको हुँ,’ सुवास भन्छन्।
सुवासका हरेक कृतिले इतिहासमाथि प्रश्न गर्छन्, इतिहास लेख्नेहरुमाथि प्रश्न गर्छन्। इतिहासको गर्भमा लुकाइएका ती कैयौं अल्पसंख्यकको कथा लेखिनुपर्छ भन्ने भाष्यको सिर्जना गर्छन्, उनका कृतिले।
‘हामी आफ्नो इतिहास आफैं लेख्छौं’ मार्फत् उनले ‘समाज अध्ययन’ पुस्तकमा तामाङबारे लेखिएको ‘अपव्याख्या’ मेटेर आफ्नो बारेमा आफैं लेख्ने सन्दर्भ प्रस्तुत गरेका छन्। ‘मासिन्या मतवाली’मार्फत् पृथ्वीनारायण शाहदेखि वर्तमान समयसम्म तामाङमाथि भएका अत्याचार श्रृङ्खलाबद्ध रुपमा प्रस्तुत गरेका छन्। ‘असिने लामा’मार्फत् आफ्नै हजुरबुबाको काम र उनका कृतिहरुलाई अभिलेखीकरण गरेका छन्।
‘पृथ्वीनारायण शाहकै पालादेखि तामाङहरुले उनीहरुको प्रतिरोध गरिरहेका थिए। त्यही कारण रणबहादुर शाहको पालामा नुवाकोटमा एक हजार जना तामाङको नरसंहार भएको थियो,’ सुवास भन्छन्, ‘जसले राज्यको निरन्तर प्रतिरोध गर्यो उनीहरुको इतिहास राख्ने कुरा भएन। म त्यो नलेखिएको इतिहासलाई देखाउन खोजिरहेको छु।’ तामाङमाथिको दमनको इतिहास ‘मिथ’ भनेर परिभाषित गरिएला भन्ने डर छ, सुवासलाई।
अहिले पनि राज्यले सांकेतिक रुपमा तामाङमाथि दमन गरिरहेको उनी बताउँछन्। ‘भौतिक रुपमा नहोला, हिजोकै स्तरमा नहोला, तर सांस्कृतिक रुपमा दमन भइरहेको छ। दमनको स्वरुप फेरिएको छ,’ सुवास भन्छन्।
‘कोको म्हेन्दो’मा सुवासले लेखेको तामाङ जातिको इतिहास कति दिनसम्म यस्तै रहन्छ थाहा छैन। उनलाई जानकारी भएसम्म यसको आयु लामो छ। बुबाको पालामा किताबमा राखिएको कोको म्हेन्दो अहिलेसम्म पनि उनले सुरक्षित भटेका छन्।
‘यसको आयु लामो छ भन्ने अनुमान छ,’ सुवास भन्छन्, ‘तर, सधैं रहन्छ भन्न सकिँदैन। कति कामहरु सधैं भइरहन्छ भन्ने पनि हुँदैन होला। विस्तारै काम सकिएर जान्छ। मैले बनाएको सिर्जना नरहला, तर सुरु गरेको बहस त रहिरहन्छ।’
सुवासको दाबीअनुसार आफ्नो समुदायमाथि यो किसिमको दमनलाई नै ‘कानुन’को रुपमा मुलुकी ऐनमै लेखिएको थियो। दमन, उत्पीडन, अत्याचारलाई नै वैधानिक बनाउने कानुनको सिर्जनाले आफ्नो समुदाय अहिलेसम्म पछि परेको उनको भनाइ छ।
हिजो मुलधारको राजनीतिले बहिस्कार गरेको समुदायको कथा उतारिएको टोटलाको फूललाई उनले ‘बारनेस’ गरेका छन्। यसले थप लामो समयसम्म यसलाई जीवित राख्ने अनुमान छ। उनले सिर्जना गरेको कृतिभन्दा बढी यसले निर्माण गर्न खोजेको भाष्य महत्त्वपूर्ण हो।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
