पाश्चात्य कलामाथि पूर्वीय अभिलेखन

शनिबार विशेष

ज्ञानेन्द्र विवश शनिबार, भदौ ५, २०७८ १३:३५

नेपाल सरकारको निसान छाप प्रयोग भएको त धेरैले देखेका छन्, तर यसको डिजाइन निर्माण गर्ने व्यक्तिबारे कमैलाई थाहा होला। उनी हुन्, कलाकार नवीन्द्रमान राजभण्डारी।

उनी निजामती सेवाअन्तर्गत पाठ्यक्रम विकास केन्द्रमा लामो समयसम्म कार्यरत थिए। त्यहाँ रहँदा विद्यालयस्तरीय अनेकौँ पाठ्यपुस्तक तथा बाल–सन्दर्भ सामग्रीहरूको लागि ग्राफिक डिजाइन गरे। ती पुस्तक पढेर धेरैले औपचारिक शिक्षाका खुड्किलो उक्लिएका छन्।

राजभण्डारी विगत चार दशकदेखि कलाकारितामा व्यस्त छन्। तर, उनी कलामा रङ मात्र भरिरहेका छैनन्, कलालेखन पनि गरिरहेका छन्। प्राज्ञिक कर्ममा समेत संलग्न छन्। उनी सिर्जना कलेज अफ फाइन आर्टस्मा सहायक प्रिन्सिपल छन्। कला इतिहासको प्राध्यापन गर्छन्।

ज्ञानेन्द्र विवश

उनले लेखेको ‘पाश्चात्य कलाः सङ्क्षिप्त इतिहास’ को पहिलो भाग २०७० सालमै प्रकाशित भएको हो। गत वर्ष पुस्तकको दोस्रो भाग पनि प्रकाशित भएको छ। यी दुई पुस्तक नेपाली साहित्य र ललितकलासँग सम्बद्धहरूका लागि अत्यन्त उपयोगी र आवश्यक कृति हुन्।

नेपालको कलाक्षेत्रमा यस किसिमको अध्ययन, अनुसन्धान गरी लेखिएका कृतिको अभाव छ। त्यस अभावलाई यी पुस्तकले केही हदसम्म पूरा गरेका छन्। कला अध्येता, अनुरागी, समीक्षक, अनुसन्धाताका लागि मात्र नभएर कलाका विद्यार्थीहरूका लागि पनि यी कृति महत्वपूर्ण छन्।

यसबाहेक उनले उहिल्यै ‘माध्यम’ कलापत्रिकाको सम्पादन गरे। २०४६ सालमा प्रजातन्त्र आगमनसँगै यो पत्रिकाले कला र कलाकारको परिचर्चामा सकारात्मक भूमिका खेलेको स्मरणीय हुन्छ। त्यसपछि सिर्जना कलेजको वार्षिक मुखपत्र ‘सिर्जना’ पत्रिका र जर्नलको सम्पादन र लेखनमा उनको योगदान छ। उनले ‘चित्रकला’ नामक पुस्तकको लेखन र सम्पादन पनि गरेका छन्।

कलाकार तथा कलालेखकको रूपमा स्थापित राजभण्डारीको तन्मय सिर्जनात्मक नवीनताकै खोजी र चासो हो। हरपल उनी कलालेखन र क्यानभासमा नयाँ आकृति सिर्जनाकै ध्याउन्नमा रहन्छन्। व्यस्तता एकातिर, व्यवस्थापन र व्यावहारिक कार्य अर्कोतिर छ। तथापि, निष्फिक्री भएर निरन्तर सिर्जनामा तल्लीन हुनु उनको पहिचान हो। नेपाली र विदेशी कला गतिविधिहरूसँग सन्निकट सरोकार राख्ने उनको स्वभाव छ। यही कारण उनको सिर्जनात्मक सक्रियता सराहनीय छ।

राजभण्डारीको नवीनतम् कृति ‘पाश्चात्य कलाको सङ्क्षिप्त इतिहास’ को दोस्रो भागमा १७औँ शताब्दीको बरोक कलादेखि २०औँ शताब्दीको उत्तरार्धसम्म देखापरेका उल्लेखनीय कला आन्दोलन, विधा, शैली तथा प्रतिनिधि कला र कलाकारहरूको विषयमा सङ्क्षेपमा जानकारी दिने प्रयास गरिएको छ। रङ्गीन चित्रकृतिहरु सहितको कृतिले कला र कलाकारको राम्रो विवरण प्रस्तुत गरेको छ।

‘पाश्चात्य कलाः सङ्क्षिप्त इतिहास’, दोस्रो भागमा पाश्चात्य कलाको इतिहासको क्रम, त्यसमा विशिष्ट महत्व राख्ने कला शैली, कला आन्दोलन तथा कलाकारबारे सङ्क्षेपमा मात्र जानकारी समेट्न सकिएको यथार्थप्रति लेखकको स्वीकारोक्ति छ। १७औँ शताब्दीको युरोपको कलालाई ‘बरोककला’ भनिन्छ, यसैको विवरण उठानबाट पुस्तकमा इतिहास लेखनको अध्याय आरम्भ भएको छ।

कुनै पनि कलाकारले छोटो समयमा र सजिलै सफलता पाएको होइन भन्ने तथ्यलाई पनि पुस्तकमा वर्णन गरिएको छ। नयाँ कामको प्राप्ति तथा कलामा फड्को मार्ने काम वा कलामा नयाँ शैली, वाद र नयाँपनको उपस्थिति अन्ततः लामो समयको सिर्जनात्मक सङ्घर्ष, समर्पण र पर्खाइपश्चात् मात्र प्राप्त हुन्छ।

यही चरणमा विश्वप्रसिद्ध कलाकारहरूको जन्म हुनु र तिनले सिर्जेका कलामा नयाँपन देखा पर्नु आफैँमा गौरवको कुरा हो। यति मात्र होइन कि त्यसले विश्वलाई नै कला, सीप र कौशलमा नयाँ शैली दिएको छ। विशाल मूर्ति, चित्र, भित्तेचित्र, भवन, सिलिङ आदिमा रचना गरिएका सिर्जना नयाँ सोच र सामर्थ्यका उपज हुन्। यसरी मूर्ति, चित्र, वास्तु, शिल्पकला तथा भित्ते चित्रकलामा समेत नयाँ अध्याय प्रारम्भ भयो। यी सन्दर्भका बहुआयामिक पक्षमा लेखकीय व्याख्या, विवेचना र सचित्र विवरणहरू पुस्तकमा छन्।

कलाकारहरूको रोचक जीवनशैली, पीडादायी जीवन सङ्घर्षका साथै पाएको सफलता र ल्याएको नयाँपनले विश्वलाई नै अर्कै संसारमा विचरण गराउने क्षमता राख्छ। कुनै पनि कलाकारले छोटो समयमा र सजिलै सफलता पाएको होइन भन्ने तथ्यलाई पनि पुस्तकमा वर्णन गरिएको छ। नयाँ कामको प्राप्ति तथा कलामा फड्को मार्ने काम वा कलामा नयाँ शैली, वाद र नयाँपनको उपस्थिति अन्ततः लामो समयको सिर्जनात्मक सङ्घर्ष, समर्पण र पर्खाइपश्चात् मात्र प्राप्त हुन्छ।

त्यसैगरी १८औँ शताब्दीमा रोकोको शैलीको उत्कर्ष र नवशास्त्रीयतावाद तथा स्वच्छन्दवादको अभ्युदयका विषयगत विवरणमा पनि उत्तिकै चाखलाग्दा चर्चा र चित्रहरू समाविष्ट छन्। वादहरू कसरी जन्मिन्छन् र तिनले समय र समाजलाई के कस्तो असर पार्छ भन्ने सन्दर्भमा पनि यस आलेखले राम्रो जानकारी दिन्छ। आज वादका नाममा अनेक प्रकारका कलारचनाले विकृतिहरू भित्रिन थालिरहेको छ। यसमा प्रस्तुत पुस्तकको अध्ययनबाट सकारात्मक गति र गन्तव्य मिल्ने आधार प्रशस्तै छ।

पुस्तकमा लेखिएको छ, ‘नवशास्त्रीयतावादी कलाकारहरूले रोकोको शैलीलाई अस्वीकृत गर्दै शास्त्रीय विषयवस्तुमा आधारित कलाकृतिहरू सिर्जना गर्न थालेका थिए। शताब्दीको अन्त्यतिर इङ्ल्याण्डमा स्वच्छन्दतावादी आन्दोलनको थालनी भइसकेको थियो। फ्रान्सेली क्रान्तिको ज्वालासँगै १८औँ शताब्दीको समापन भएको थियो, र आगामी १९औँ शताब्दीको पूर्वाद्र्धसम्म नवशास्त्रीयतावाद र स्वच्छन्दतावादको वर्चस्व कायम रहेको थियो।’

प्रस्तुत पुस्तकमा लेखक राजभण्डारीको अर्को विश्लेषणको पक्ष कलाको सविस्तार वर्णन र त्यसको विगत विवरण पनि हो। कलाको अध्ययन, खोजी, चिन्तन र चित्रण आदिमा चासो जागृत पारिरहन्छ। यौटा सफल कृतिकारको यो एक विशेषता पनि हो। कथानक प्रस्तुतिको प्रवाहमा पाठकलाई पुस्तकमा डुलाइरहनु, अनि त्यसबाट नयाँ ज्ञान–गरिमाको प्राप्ति हुनु महत्वपूर्ण छ। तिथिमिति, नाम, काम र तिनको सचित्र जानकारी दिँदै लेखकले पाश्चात्य कलाको इतिहासलाई सुन्दर ढंगले पेश गरेका छन्।

विगतमा प्रातःस्मरणीय अग्रज कलाकारहरूले त्यति काम नगरिदिएका भए आजको कलाले यो रूपमा विकासको फड्को मार्न अरू कैयौँ वर्ष पर्खिनुपर्ने थियो। तत्कालीन समयमा उनीहरूले खेलेको भूमिका र कलामा गरेको प्रयोगात्मक बान्की, शैली र प्रस्तुतिहरू नै आजको विकसित रूपको उपलब्धि हो।

पाश्चात्य कलाको इतिहासले विश्वकला जगतमा आज प्रभाव, प्रेरणा, गति र गन्तव्य दुवै दिएको छ। १७औँ शताब्दीबाट २०औँ शताब्दीको उत्तरार्धसम्मको कला विकासका चरणहरूलाई सचित्र वर्णन गरिएको पुस्तकले आजका पुस्तालाई पर्याप्त जानकारी दिन्छ।

यसबाट प्राप्त पाठकीय ज्ञानको सही सदुपयोगले नेपाली कला इतिहासमा पनि गहकिलो भूमिका स्थापित गर्न सकिन्छ। त्यसका लागि अध्ययनका साथ कार्यान्वयनको पनि आवश्यकता पर्छ। विश्वकला जगतको प्रगतिको प्राप्ति आजका पुस्ताका लागि प्रेरणादायी पाटो हुँदै हो, त्यसलाई सरल नेपाली भाषामा पठनीय किसिमले लेखेर कलाकार तथा लेखक राजभण्डारीले अनुपम उपहार दिएका छन्।

कलाका विद्यार्थीहरूले पाश्चात्य कलाको इतिहासलाई समग्र रूपमा जानकारी हासिल गर्ने यो एउटा अवसर हो। साथै कलाकार, कलासमीक्षक, कलानुरागीहरूले पनि पाश्चात्य कलाको इतिहासको गरिमामय विगत कालखण्डलाई राम्ररी अध्ययन गरी ज्ञानको क्षितिजलाई फराकिलो पार्ने अवसर पाउँछन्। यी सबै अवसर उपलब्ध गराइदिने सर्जक राजभण्डारी बधाई र धन्यवादका पात्र हुन्।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।