सातौँ शताब्दीमा सुरु भएको पौभाकला अहिले संकटमा

शनिबार विशेष

ज्ञानेन्द्र विवश शनिबार, साउन २३, २०७८ १३:५१

आनन्दमुनि शाक्यको लोकेश्वर (बायाँ) र सम्भार पौवाचित्र।

कुनै समय अमेरिका पुर्‍याइएको एउटा पौभाकलामाथि २०६९ सालमा न्यूयोर्कमा लिलाम बढाबढ भयो। पछि, उक्त चित्र नेपालबाट हराएको खुल्यो। त्यो चित्र ८०० वर्ष पुरानो थियो। यो समाचारले निकै सनसनी मच्चाएको थियो।

आज परम्परावादी शास्त्रीय नेपाली पौभाकलाको विकास क्रममा जति पनि प्राचीन शैलीका अनुपम पौभाचित्र लेखिए, ती धेरैजसो नेपालको भूमिबाट हराइसके। अन्वेषक मीनबहादुर शाक्यले लेखेको ‘सेकर्ड आर्ट अफ नेपाल’ नाम पुस्तकमा नेपालबाट हराएका दुर्लभ कलाकृतिबारे विवरण दिइएको छ। सो पुस्तकका अनुसार बुद्ध धर्म र दर्शनमा आधारित सत्रौँ शताब्दीअघिका आठवटा पुराना ऐतिहासिक महत्त्वका नेपाली पौभाकलाहरु युरोप र अमेरिकाका सङ्ग्रहालयमा छन्।

अग्रज कलाकार तथा कला अनुसन्धाता लैनसिंह बाङ्देलले लेखेको ‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’ किताबले नेपालबाट हराएर विदेश पुगेका कतिपय दुर्लभ मूर्तिहरु स्वदेश फर्किएका घटना पनि हामीकहाँ छन्। बाङ्देलको अर्को किताब ‘प्राचीन नेपाली चित्रकला’ मा नेपाली पौभाकलाको ऐतिहासिक महत्व, यस कलाको विशेषता आदिमा अनुसन्धानमूलक विचारहरु समाविष्ट छन्। यसले पौभाकलाको गौरवमय अतीतलाई सम्झाउँदै हाम्रो मातृभूमि नेपाल कला र संस्कृतिले अनुपम रहेको तथ्यलाई सारगर्भित रुपमा वर्णन गरिएको छ।

ज्ञानेन्द्र विवश

बाङ्देलको अध्ययनअनुसार नेपाली पौभाकलाको पृष्ठभूमिमा केही खोजी गर्दा मूलतः ग्रन्थचित्रको अवलोकनबाट धेरै प्राचीन तथ्यहरु सहजै फेला पर्छन्। हाम्रा प्राचीन ग्रन्थचित्रहरु यति मूल्यवान छन् कि तिनमा हाम्रा कला, संस्कृति, सभ्यता र विकासका चरणहरुको सिलसिलालाई नियाल्न सक्छौँ। यिनैमा परम्परागत नेपाली पौभाकलाको विगत इतिहासलाई पनि सहजै भेट्न सकिन्छ।

नेपाली पौभाकलाको इतिहासमा ‘विष्णुमण्डल’ शीर्षकको पौभाचित्र निकै प्राचीन मानिन्छ। यो चित्र वि.सं. १४७७ मा निर्माण गरिएको कलाको पुनर्लेखन कलाकार लोक चित्रकारले गरेका छन्। इतिहासमा उल्लेख भएअनुसार अनन्त व्रत गर्न जयतेज पुंलाई लेख्न लगाइएको यो पौभाचित्र नेपाली कला इतिहासको अत्यन्त महत्वपूर्ण प्रमाण मानिन्छ।

‘रत्न सम्भव’, ‘अमिताभ’, ‘बोधिसत्व अवलोकितेश्वर’, ‘हरित तारा’, ‘चन्द्रमण्डल’, ‘सूर्यमण्डल’, ‘विष्णुमण्डल’, ‘बज्रधर’, ‘चक्रसम्भर मण्डल’ आदि बौद्ध धर्मदर्शनमा आधारित नेपाली कला इतिहासको अभिलेखमा उल्लेख भएका केही महत्वपूर्ण प्राचीन पौभाचित्रहरु हुन्।

लोक चित्रकारको पौभाचित्र विष्णुमन्डल।

कतिपय अभिलेखहरुमा उल्लेख भएको र अनुसन्धाताहरुको भनाइअनुसार नेपाली पौभाकलाको प्राचीन कला इ.सं. ११औँ शताब्दीमा लेखिएको हो। हाल क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयको पुरस्तकालयमा रहेको ‘सहस्रिका प्रज्ञापारमिता’ ग्रन्थचित्रलाई नेपालमा ग्रन्थचित्र लेख्ने लामो परम्पराको पछिल्लो प्रमाणित नमूना भन्न सकिन्छ। कूषाण राजा कनिष्कका समकालीन चिनियाँ मिङ राजवंशका सम्राट मिङले बुद्धको चित्र लेख्न लगाएको इतिहासकार फान यानले वर्णन गरेका छन्।

परम्परागत बौद्ध चित्रबारे सम्भवतः यो नै अहिलेसम्मको पुरानो आधिकारिक जानकारी हो। नेपालमा हिन्दू र बौद्ध चित्रकलाको प्राचीन परम्परा थियो। यो कुरा चिनिया यात्रीहरुका यात्रा वर्णन, लिच्छिविकालीन अभिलेख र नेपालबाट नालन्दा, विक्रमशीला र तक्षशीला बौद्ध विश्वविद्यालय पुगेका नेपाली कलाकारहरुका यात्रा संस्मरणले पुष्टि गर्छन्।

अग्रज दिवङ्गत कलाकारहरु जसले नेपाली कलाको मौलिक पहिचान बचाएका छन्। ती नाम हुन्– बखतमान चित्रकार, आनन्दमुनि शाक्य, माणिकमान चित्रकार, पृथ्वीमान चित्रकार, धनबहादुर चित्रकार, कृष्णबहादुर चित्रकार, विष्णुबहादुर चित्रकार, सिद्धिमुनि शाक्य, मदनलालसिंह सुवाल, अमीरमान चित्रकार, प्रेममान चित्रकार, ज्ञानकर बज्राचार्य, दीपककुमार जोशी। समकालीन पुस्ताका सिर्जनशील कलाकारका कलारचनाबाट पौभाचित्रको उन्नतिमा ठूलो टेवा पुगेको छ। शास्त्रीय मान्यतालाई आत्मसात् गरी काम गर्ने केही कलाकारहरु कृष्णराम चित्रकार, सूर्यबहादुर चित्रकार, मुक्तिसिंह थापा, लोक चित्रकार, न्हुच्छेकाजी बज्राचार्य, पूर्णप्रसाद ह्योजु, सुदर्शन सुवाल, उदयचरण श्रेष्ठ, रत्नगोपाल सिंख्वाल, सुरेन्द्रमान शाक्य, समुद्रमानसिंह श्रेष्ठ, देवेन्द्रमान सिंखवाल, सुन्दर सिंख्वाल, विजय सर्ग ज्यापू, शङ्करकुमार जोशी, उजय बज्राचार्य आदि हुन्। यी कलाकारहरु अहिलेको पुस्ताका सशक्त सर्जक पनि हुन्।

परम्परागत पौभाचित्र निकै प्राचीन कला हो। सातौँ शताब्दीअगाडि नै पौभाचित्र प्रचलनमा आएको मानिन्छ। उपत्यकाका नेवार समुदायबाट प्रादुर्भाव भएको मानिने यो कलालाई सौन्दर्य र सिर्जनाका हिसाबले उच्च मौलिक कलाका रुपमा समेत लिइने गरिएको छ। परम्परागत पौभाकला भनेको शास्त्रीय कला पनि हो। आज शास्त्रीय कलामा कमी आउँदै गए पनि यसको उत्कृष्टता कायम छ। यसले बौद्ध र हिन्दू धर्मदर्शनका शाश्वत पक्षहरुलाई चित्रका माध्यमबाट व्याख्या गर्छ।

सुदर्शन सुवालको रत्नसम्भव।

पौभाकलामा मुख्य देवी वा देवता चित्रफलकको केन्द्रभूमिमा आकृतिबद्ध गरिएको हुन्छ। त्यसपछि तिनका बाहन तथा अन्य देवगणहरु वरपर चित्रित हुन्छन्। आकृतिहरुका मुलायम र सुन्दरता, अनेकौँ फूलबुट्टा, लतालहरा तथा प्राकृतिक परिवेशको पृष्ठभूमिमा पौभाचित्र बनाइन्छ। प्रायः पौभाचित्रको विषय देवी वा देवताका आकृति हुने गर्छन्, त्यसमा पनि बुद्धदर्शन वा बुद्ध धर्ममा आधारित चित्रहरु बनाउने परम्परा रहिआएको छ।

त्यसैगरी यसले मानव समाजलाई लोभ, मोह, रीस, राग आदि जस्ता दुर्गुणहरु त्यागेर शान्ति, सद्भाव, प्रेमको भावना जगाउँदै बुद्धत्वको मार्गमा हिँड्न प्रेरित गर्छ भन्ने मान्यता छ। विधि पुर्‍याएर र साधना गरेर मात्र पौभाकला सिर्जना गरिन्छ। पौभाचित्रको रचनामा प्राकृतिक रङ अर्थात् खनिज तथा बिरुवाबाट निकालिएका प्राकृतिक रङहरुको प्रयोग गरिन्छ। हिमाली क्षेत्रमा पाइने रङ्गीन ढुङ्गालाई धुलो बनाएर निकाली रङ बनाइन्छ। यसरी बनाइएको रङ पक्का र मौलिक हुन्छ। त्यसबाट बनाइएका चित्रमा रङहरुको ताजापन वर्षौसम्म रहिरहन्छ।

नेपाली पौभाकलाको शताब्दीअघिबाटै आफ्नो विशिष्ट स्थान छ। हेबज्रतन्त्रमा पौभाकलाको विशेषता, महत्व र आवश्यकताका विविध पक्षमा सविस्तार चर्चा गरिएको पाइन्छ। हेबज्रतन्त्रको कथनअनुसार नेपालको पौभाचित्र लेखनको परम्परा तिबबती वा सो सरहका पद्धतिको थाङ्का चित्रको परम्पराभन्दा पुरानो छ। यसप्रकारको नेपाली परम्पराको पौभाचित्रलाई तिब्बत पुर्‍याउनेमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्ने कलाकार राष्ट्रिय विभूति अरनिको नै हुन्।

विभिन्न अध्ययन तथा यस विधाका अग्रज कलाकारहरुको भनाइअनुसार सत्रौँ शताब्दीको अन्त्यतिर मल्लकाल सकिनुअघि नै पौभाकलाको परम्परामा सङ्कट उत्पन्न भएको थियो। त्यसपछि नै पौभाकलाले उपत्यकाबाट तिब्बतसम्म आफ्नो छुट्टै स्थान बनाएको थियो। यहाँनिर विचारणीय कुरा यो पनि छ कि, तिब्बतमा बनाइने हिमाली बौद्धकला वा थाङ्काको प्रादुर्भाव यही पौभाकलाबाट भएको हो भन्ने धेरै विज्ञहरुको मत छ। समय र राज्यसत्तामा आएको परिवर्तनसँगै पौभाकलामा पनि बिस्तारै सङ्कट र समस्या आयो।

सूर्यमन्डल

शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी पौभाचित्रले नेपाली मौलिक विशेषता बोक्ने बताउँछन्। उनले भनेका छन्– ‘नेपाली चित्रकलाको विकास क्रममा आफ्नै मौलिकता र विषयवस्तुको विशेषता तथा नेपालको राष्ट्रिय पहिचान भएका परम्परागत शैलीमा काम गर्ने कलाकारहरुबाट निर्मित पौभाकलाको आफ्नै अलग्ग धारको उल्लेखनीय भूमिका छ। अझ गहिरिएर हेर्दा यस कलामा अन्तर्निहित दार्शनिक पक्ष उत्तिकै रहस्यमय छ।’ वास्तवमा पौभाकला हाम्रो नेपालको मौलिक कला हो। यस कलामा प्रस्तुत हुँदै आएका शिल्पसौन्दर्य र कलात्मक रुपविन्यास नेपाली भूमिको शाश्वत सिर्जना हुन्।

पौभाकलाका अग्रजले पुस्ताले बनाएको पृष्ठभूमिमा आज यसै विधामा जीवनयापन गरिरहेका कलाकारहरुले यसको पुख्र्याैली मौलिकता, मूल्यमान्यता, महत्त्व र आवश्यकतालाई बचाएर ल्याएका छन्। पौभाको आध्यात्मिक महत्व, ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, कलात्मक अभिव्यक्ति, शास्त्रीय मूल्य–मान्यताहरुलाई यसै विधाका शिल्पदक्ष समर्पित शास्त्रीय मान्यतामा प्रतिबद्ध कलाकारको योगदानले सकारात्मक गति दिँदै आइरहेको छ।

तर, पौभाको विधिसम्मत् सिर्जनाको महत्व नबुझ्ने मानिसका लागि बजारमा जताततै पाइने थाङ्का चित्रले नै स्थान पाएको छ। यसले गर्दा पौभाकलाको सांस्कृतिक, आध्यात्मिक र शास्त्रीय मान्यतासमेत ओझेलमा पर्ने गरेको छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।