कांग्रेसको तेस्रो महाधिवेशन : बीपी जेलमा, मातृका नेतृत्वमा

महाधिवेशन विशेष

इतिहासमा कांग्रेस–६कांग्रेसको तेस्रो महाधिवेशन : बीपी जेलमा, मातृका नेतृत्वमा

किशोर दहाल शनिबार, साउन २३, २०७८ २०:४२

पद्मशमशेरलाई राजीनामा दिन बाध्य पारेर मोहनशमशेरले शासनको बागडोर आफूले सम्हालेका थिए। उनले पद्मशमशेरबाट भएका केही सुधारका कामलाई पनि खारेज गरिदिएका थिए। त्यसै समयमा पार्टीलाई संगठित गर्न वीपी कोइराला काठमाडौं आए। उनी कृष्णप्रसाद भट्टराई र केदारमान व्यथितका साथ काठमाडौं आएका थिए।

काठमाडौंमा 'भूमिगत गतिविधि'मा संलग्न रहेका बेला उनी पक्राउ परे। यो २००५ पुसको सुरुतिरको घटना हो। वीपी जेलमा रहेका बेला २९ दिन अनसन बसेका थिए।

त्यतिञ्जेल नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस प्रतिबन्धित भइसकेको थियो। ‘स्वयं घोषित नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसलाई सरकारी वा गैरसरकारी संस्था वा सदस्य चुन्न वा बन्न र अब प्रचलित हुने नयाँ वैधानिक कानुनबमोजिमका हक अधिकारहरु नपाउने गरिबक्सनेछ’, २००४ चैत ३१ गते जारी इस्तिहारमा भनिएको थियो।

नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसलाई अवैध घोषणा गरि त्यसलाई प्रतिबन्ध लगाउनु, नेपाल सरकारको वैधानिक कानुन २००४ लागू नहुनु, देशभित्र नेपाल प्रजा पञ्चायतको सत्याग्रह आन्दोलन र त्यसका गिरफ्तार भएकाहरु, नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसका नेता विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला गिरफ्तार भएको घटना, साथै अन्य सम्बन्धित विषयहरुमाथि छलफल गर्न सन् १९४९ को मार्च १ का दिन (विस २००५ फागुन १८ गते) मंगलबार दरभंगामा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेसले तेस्रो वार्षिक अधिवेशन गर्‍यो।

सो अधिवेशनमा वीपीलाई नै सभापति बनाउने माग पनि उठेको थियो। तर, उनको अवस्था निश्चित थिएन। उनका अतिरिक्त सभापतिका लागि मातृकाप्रसाद कोइराला र गोपालप्रसाद भट्टराईको नाम पनि चर्चामा आएको थियो। अन्तिममा मातृका नै सभापति चयन भए।

उक्त अधिवेशनमा उपस्थित सबै प्रतिनिधिहरुले विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालालगायत सबै राजबन्दीहरुको रिहाइ र जनतालाई यथाशीघ्र प्रजातान्त्रिक हकको उपभोग गर्न दिइयोस् भन्ने माग राखे। साथै त्यसको परिपूर्तिको निम्ति सन् १९४९ को १ जुन (विस २००६ जेठ १९ गते) बुधबारदेखि देशव्यापी रुपमा अहिंसात्मक आन्दोलन, सत्याग्रह सञ्चालन गर्ने प्रस्ताव राखे। जसलाई उक्त अधिवेशनले सर्वसम्मतिले पारित गर्‍यो। र, उक्त सत्याग्रहमा सामेल भएर सहयोग गर्न पनि सम्पूर्ण नेपालीलाई आह्वान गर्‍यो।

सो अधिवेशन (महाधिवेशन)मा वीपीको बलिदानले आफ्नो पार्टीको लक्ष्य अझै वर आएको निर्क्योल गरियो। अधिवेशनमा बालचन्द्र शर्माद्वारा प्रस्तुत वार्षिक प्रतिवेदनमा भनिएको छ- ‘श्री (विश्वेश्वरप्रसाद) कोइरालालाई काठमाडौं पठाउनु र उहाँको गिरफ्तारीले हाम्रो संस्थालाई बलियै बनाएको छ। राष्ट्र उन्नतिमा बलिदानको आवश्यकता पर्दछ। यद्यपि, श्री कोइरालाको गिरफ्तारीले हामी आजको संकटपूर्ण परिस्थितिमा उहाँको सक्रिय नेतृत्वदेखि वञ्चित हुन गयौँ। परन्तु उहाँको यो वीरतापूर्ण बलिदानले हाम्रो लक्ष्य अझै वर आयो।‘

यस महाधिवेशनले फेरि एकपटक बीपी समूह र रेग्मी समूहबीच मेलमिलाप गराउने भन्ने निर्णय गर्‍यो। 'पटनामा यो मेलमिलापको कुरा चलाउन बीपी समूहबाट मातृकाबाबु, गणेशमानजी र रमाकान्त झा तथा रेग्मी समूहबाट स्वयं रेग्मीजी र रंगनाथ शर्मा हुनुहुन्थ्यो। ... बीपी समूहले केन्द्रीय कार्यसमितिमा रेग्मी समूहलाई पाँच सिट दिने प्रस्ताव राखेको थियो। तर, कुरा मिलेन र यो प्रयास पनि असफल नै भयो।' (नेपालको नोभेम्बर क्रान्ति- रामहरि जोशी)

यसैबीच कांग्रेस इतिहासमा अर्को महत्त्वपूर्ण घटनाको सूत्रपात पनि भइसकेको थियो। नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस विभाजित भएको सन्दर्भमा सन् १९४८ जुलाइ १६ (विस २००५ साउन १) गते कलकत्ताको स्कुल स्ट्रिटमा एउटा भेला आयोजना गरियो। ६० जनाभन्दा बढी उपस्थित भेलामा सुवर्ण शमशेर, महावीर शमशेर, महेन्द्र विक्रम शाह, सूर्यमणि उपाध्याय, पुष्पलाल श्रेष्ठ लगायत उपस्थित थिए। यही भेलाले ‘नेपाल प्रजातन्त्र कांग्रेस’ नामको पार्टी गठन गर्ने घोषणा गर्‍यो। र, साउन ३१ गते महेन्द्रविक्रम शाहको नेतृत्व रहने गरि सो पार्टीको स्थापना गरियो। यस राजनीतिक दलको उद्देश्य संवैधानिक राजतन्त्र र उत्तरदायी प्रजातान्त्रिक सरकार कायम गर्ने नै थियो। तर, सो कायम गर्ने राजनीतिक बाटो भने हिंसात्मक थियो।

यसको एउटा बैठक २००५ पुस १७ गते कलकत्ताको टाइगर सिनेमा हलमा आयोजना गरियो। त्यस सम्मेलनमा औपचारिक रुपमा महेन्द्रविक्रम शाह अध्यक्ष, सूर्यप्रसाद उपाध्याय महासचिव, राजेश्वरीप्रसाद उपाध्याय कोषाध्यक्ष, प्रेमबहादुर कंसाकार सहायक महासचिव निर्वाचित भएको घोषणा भयो।

प्रजातन्त्र कांग्रेसले २००५ माघ २ गते गौहाटीमा पहिलो अधिवेशन सम्पन्न गर्‍यो। त्यसपछि पार्टी कार्यालय कलकत्ताबाट पटनामा सारियो। राणा शासन अन्त्यका लागि सशस्त्र क्रान्ति गर्नुपर्छ भन्नेहरुको जमात भएकाले यो पार्टीले त्यसको तयारीलाई तीव्रता दियो।

(सन्दर्भ खुलाइएका बाहेकका विवरणहरु मुख्यत: राजेश गौतमको पुस्तक ‘नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन र नेपाली कांग्रेस – भाग १’ बाट लिइएका हुन्।)

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।