धेरै मान्छेले नबुझीकन चिनेको र थोरैले बुझेर चिनेको ठूला मान्छे लाग्छन्, देवकोटा। प्रतिभाको दृष्टिकोणबाट हेर्दा पोखरीमा राखिएको ह्वेल माछा हुन् उनी। हाम्रो जुन नेपाली भाषा र परिदृश्य छ, उनका लागि यो पोखरी सानो भइदियो। उनी विश्वस्तरका लेखक, स्वप्नदर्शी र ठूला कल्पनाशील मानिस हुन्। ह्वेलमाछा भएकैले उनलाई फैलन मन लाग्ग्थ्यो समुद्रसम्म। तर हामी भूपरिवेष्टित पर्यौं। उनी त सबै समुद्र चहार्न चाहन्थे।
अंग्रेजी भाषा विश्वको सबै कुना छोएर गुड्ने रेल जस्तो रहेछ। अंग्रेजीमा कुनै कुरा हाल्नु भनेको त्यो विश्वभर पुग्नु हो। हामीलाई आफ्नो नेपाली भाषा प्यारो छ तर ठूलो स्वरले चिच्यायो उत्तरतिर पहाडले फर्काउँछ, दक्षिणतिर फर्केर चिच्यायो संस्कृतिले फर्काउँछ। त्यहाँभन्दा टाढा त पुग्न सक्दैन।
उनलाई निकै कम पढिएको छ। नेपालमा धेरै पढिएको मुनामदन र लक्ष्मी निबन्धसंग्रह मात्रै हुन्। उनका अरु महाकाव्यहरुमाथि अध्ययन भएकै छैन।
उनको जुन विश्वचेत, कल्पनाशीलता र भाषाको वैशिष्ट्य थियो, त्यो बेलाको नेपालमा बिक्न गाह्रो थियो। नेपालमा ग्रहण गर्न सक्ने अवस्था नै थिएन। त्रिचन्द्र कलेज थियो, त्यहाँका विदद्यार्थीबाट जति विस्तार हुन्छ त्यहाँबाहेक फैलने आशै थिएन। उनले के विचार गरे होला भने, आम मानिसको कथालाई मानिसकै भाषामा भन्दा के फरक पर्ला र! हुन सक्छ, त्यही सोचेर उनले लोकलयमा मुनामदन लेखे। झ्याउरे लय समाते कति विशिष्ट तरिकाले लेखेका छन्। कुनै लोकलयमा यति महान् काव्य लेखिनु त विश्वमै दुर्लभ हो।
चलेर आएको छन्दमा ठूलो प्रयोग गर्दा अरु आएका होलान्, परम्परागत कलालाई प्रयोग गरे विशिष्टता दिन सके होलान्। तर कला नै नयाँ प्रयोग गरेर यसरी पुरानो समय र साधारण मानिसको जीवन पक्रेर महान् कविता दिन सक्नु साधारण कुरै होइन।
उनीभन्दा पछाडि पनि त कसैले गर्न सकेका छैनन्। अहिले पनि कैयौं लोकलय यत्तिकै छन् तर हामीले खोइ दिन सक्यौं र!
गद्यको विशिष्टता
देवकोटाको पालामा आएर जसरी गद्य लेखनको प्रयोग भयो, त्यसपछाडि मात्रै नेपाली गद्यले उचाइ लिन थालेको हो। देवकोटाको पालासम्म आइपुग्दा नेपाली निबन्धको स्तरै थिएन। जब उनको हातमा पर्यो, विश्वस्तरका निबन्ध सिर्जना हुन थाले। उनकै प्रेरणाबाट शंकर लामिछाने, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, कृष्णचनद्रसिंह प्रधानहरु आए। कवि, महाकवि मात्र होइन देवकोटा उनलाई महान् गद्यकारका रुपमा पनि सम्मान गरिनुपर्छ।
आफ्नो समयभन्दा कैयौंपछिसम्म सोच्न सक्ने क्षमता थियो उनमा। त्यही समयमा अंग्रेजी भाषाका पारंगत, जातजातिमा विभेद हुनुहुन्न भन्ने अनि मान्छे जातले होइन दिलले ठूलो हुन्छ भन्ने सोचका थिए उनी। ग्रिसेलीदेखि पूर्वीय वाङ्मयलाई अरु कसैले त्यो स्तरमा प्रयोग गर्नै सकेको छैन, उनले त्यसबेला नै विशिष्ट तवरले प्रयोग गरे।
कतिपयलाई देवकोटा थाहा छैन, मुनामदन थाहा छ। कतिलाई मुनामदन थाहा छैन देवकोटा थाहा छ। कुनकुन नेपाली किताब पढ्नुभएको छ भनेर सोध्ने हो भने 'खासै पढेको छैन' भन्छन् तर महान् साहित्यकारको रुपमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको नाम लिन्छन्। कृति नै नपढीकन पनि उनलाई ठूलो सम्मान दिनेहरु भेटिन्छन्, एउटा देउताजस्तो बनाएर राखेका छन्। कुनै संस्कृतिमा देउता छैन भने पनि टाउको निहुराएर हिँड्छन् नि, त्यस्तैगरी।
उनको महाकाव्य बुझ्ने मानिसहरु नै धेरै कम छन्, हामीलाई पनि धेरै कष्ट हुन्छ। तर उनको कल्पनाशीलता हेर्दा कल्पानाको सारा आकाश उनीभित्रै पो थियो कि जस्तो पनि लाग्छ। ज्यादै फैलन सक्थे उनी। एउटा भाषालाई लिएर हामी निश्चित दुरीसम्म जान सकौंला तर उनको कल्पनाको रेन्ज यति परसम्म जान्छ कि, 'के नेपाल सानो छ' निबन्ध नै हेरौं न। नेपालभन्दा हजारौं गुना धेरै कल्पना गरिएको छ। मलाई लाग्छ, कसैले आजसम्म नेपाबारे यति विशाल कल्पना गर्न सकेको छैन।
राष्ट्रिय गौरवगान त शेक्सपियरले गरेका छन्, टैगोर र मिल्टनले पनि गरेका छन् नि।
सन् २००८ मा म साउथ एसियन युथ पोएट कन्फरेन्समा सहभागी हुन भारत गएको थिएँ। त्यो बेला यता नेपालमा सालिक तोड्ने क्रम थियो। देवकोटा पनि त्यो घानमा परे। महान् मानिसको सालिक ढालेर सांस्कृतिक आन्दोलन हुने त होइन भनेर मलाई बिझाइरहेको थियो। अमेरिकामा वाल्ट ह्विटम्यानको सालिक ढाल्नु, बेलायतमा मिल्टनको, शेक्सपियरको या इन्डियामा टैगोरको सालिक ढाल्नु र नेपालमा देवकोटा, भानुभक्तको ढाल्नु त एउटै कुरो हो। साहित्यिक र सांस्कृतिक सन्दर्भ कसरी हुन सक्छ? यो त प्रतिसांस्कृतिक कुरा हो।
सम्मेलनको अन्तिम दिन रेभेन्स्व विश्वविद्यालयमा समापन समारोह थियो। भारतका विख्यात कवि जयन्त महापात्र प्रमुख अतिथिका रुपमा आएका थिए। उनले देवकोटाको कविता 'प्रभुजी मलाई भेडो बनाऊ'लाई उद्धरण गरेर अंग्रेजीमा प्रवचन सुरु गरे। मेरो जिउमा त एकाएक सररर रौं ठाडा भए। यता हुँदा टिभी र पत्रपत्रिकामा सालिक ढालेको देखिरहेको थिएँ, अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा उनैलाई कोट गरेर स्पिच भइरहेको छ! मलाई लाग्यो, देवकोटाको सालिक कसैले ढाल्न सक्दैन अब। उनी सबैको हृदयमा बसे, उनको जमिन कसैले भत्काउन सक्दैन।
नि:सन्देह मानवतावादी
जुनसुकै विधामा हात हाले पनि कला र जीवन्त कल्पना पक्षको बेजोड संगम भयो भने त्यहाँ मात्र विशिष्ट साहित्य सिर्जना हुने रहेछ। यो हामी देवकोटाबाट सिक्न सक्छौं। उनका प्राय: कृतिमा मानवीय पक्ष निकै बलियो छ। साहित्यको मुटु त मानवतावाद नै हो। अब आउने सारा युगले लिने प्रेरणा पनि यही हो।
रोमान्टिक मात्रै लेखेर पनि नहोला। हामी क्रिटिकल हुनुपर्छ। समाज कम्प्लेक्स छ, जीवन कम्प्लेक्स छ र, यहाँ त हाम्रो सरकार पनि कम्प्लेक्स भइदियो। अलिकति आक्रामक हुनु र समयानुसार नयाँ भाषामा बोल्न खोज्नु गलत होइन। तर त्यसको मर्म मानवतावादमा छ भनेर बुझियो भने साहित्यको केन्द्रमा मानवतावाद रहन्छ।
साहित्यलाई वादको घोडा बनाउनेहरुले उनलाई विविध कोणले आलेचना नगरेका होइनन्। साहित्य स्वतन्त्रतापूर्वक लेखिने चिज हो। जब कसैमा निजी स्रोत नभई अह्राएको कुरो लेखियो वा सिद्धान्तमा अडेस लागियो भने त्यहाँ दलको कार्यकर्ता भइन्छ, साहित्यकार भइन्न। कम्युनिस्ट खेमामा लाग्नेहरुले देवकोटामा मार्क्ससिज्म खोजिहिँड्नु अनि कांग्रेसतिर ढल्किएकाहरुले देवकोटाको लेखनमा कताकता कम्युनिस्ट गन्ध आउँदो रहेछ भनेर खोज्नुको तुक छैन; जसले देवकोटालाई यसरी हेर्न खोज्छ ती स्वतन्त्र विवेकको मृत्यु भइसकेका मानिसहरु हुन्।
सारा वादहरुबाट स्वतन्त्र हुनुपर्छ साहित्य। त्यसो हुँदा सबै वादको आलोचना गर्न वा सबैको पक्षमा लेख्न उसलाई गाह्रो हुन्न।
साहित्यकारले त विचार पनि स्वतन्त्र भएर दिनुपर्छ। त्यस्तो मानिसबाट मात्र मानवतावादी साहित्यको आशा गर्न सकिन्छ, महाकवि देवकोटा निःसन्देह महान् मानवतावादी कवि हुन्।
सबैतिर छरिनु कमजोरी
सबै विधामा कलम चलाउनु चाहिँ उनको कमजोरी हो। खण्डकाव्य, महाकाव्यमा निपुण थिए, निसन्देह उनी विश्वस्तरका निबन्धकार हुन्। तर उनले कथामा पनि हात हाले, नाटकमा हात हाले। उपन्यास पनि लेखे। कथा त धाराप्रवाह लेखिदिन्थे, पेन्सिलको टुक्रोले। यसले खट्न सक्ने मेहनती प्रतिभा देखाए पनि उनको कथाकार व्यक्तित्व बाहिर आउन सकेन। कमजोरी कहाँनेर भयो भन्दा, त्यति महान् महाकाव्य र निबन्ध लेख्नेले कथा, नाटकमा हात हाल्नुको सट्टा कविता र निबन्धमै समय दिएको भए नेपाली साहित्यले अरु महान् कृति पाउने थियो।
(फणीन्द्र संगमसँग गरिएको कुराकानीमा आधारित)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
