एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्ट अवारनेस विक (प्रतिजीवि प्रतिरोध सचेतना सप्ताह) चलिरहेको छ। मानव स्वास्थ्यलाई हानी गर्ने जिवाणु (ब्याक्टेरिया, भाइरस, फंगल) आदि औषधि भन्दा बलिया बन्न थालेका छन्। बिरामी गराउने ती जिवाणुबिरुद्ध दिने औषधि (विशेषगरी एन्टिबायोटिक)लाई पचाउन थालेका छन्। जसले गर्दा ब्याक्टेरियाका कारण स्वास्थ्य अवस्था गम्भीर भएका मानिसहरुलाई निको बनाउन चिकित्सक असमर्थ भएको घटना पनि सुनिन थालेका छन्।
यसका लागि स्वास्थ्य मात्रै होइन, बहुक्षेत्रीय प्रयास, सहभागिता र प्रतिबद्धता आवश्यक छ। त्यसको एउटा महत्वपूर्ण हिस्सेदार मिडिया पनि हो। एन्टिबायोटिक रेसिस्टेन्टबिरुद्धको कार्ययोजनाका पाँच पिलर मध्ये एक सचेतना छ। सचेतनाका लागि काम गर्ने पत्रकार तथा सञ्चारकर्मीले पहिले यसबारे राम्रोसँग बुझ्नुपर्छ । तर, नेपालको परिप्रेक्ष्यमा त्यस्तो अवसर निकै कम छ।
विज्ञान तथा स्वास्थ्यका विद्यार्थी र अभ्यासकर्ताका लागि ब्याक्टेरिया, कल्चर, एएमआर, एमडीआर, एक्सडीआर जस्ता 'जार्गन' सामान्य हुन्। ब्याक्टेरियाले एन्टिबायोटिक प्रतिरोध गर्ने प्रक्रिया उनीहरुका लागि आधारभूत कुरामै पर्ला। सञ्चारकर्मीले आफूलाई माध्यमका रुपमा प्रस्तुत गरिरहेका हुन्छन् । तर, समाजले 'ज्ञाता' दृष्टिले समेत हेर्ने गरेको छ। कहिलेकाहिँ सरोकारवालाई लाग्न सक्छ- यति पनि थाहा छैन? तर, सञ्चारका विद्यार्थी र अभ्यासकर्ताका लागि यी नयाँ पनि हुन सक्छन्।
एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्टमा समेत अनुसन्धान गरिरहेको अक्सफोर्ड युनिभर्सिटी क्लिनिकल रिसर्च युनिट नेपाल (ओक्रु)ले भने यसलाई महशुस गरेको 'महशुस' हामीलाई पनि गरायो। एन्टिमाइक्रोबियल रेसिस्टेन्टसँग जोडिएका नियमित प्रयोगमा आउने प्राविधिक तथा वैज्ञानिक शब्दहरको गुत्थी मात्रै फुकाइदिएन, ब्याक्टेरिया कल्चर (उमार्ने)देखि सेन्सेटिभिटी टेस्ट (मार्ने) प्रक्रियासम्म अवलोकन गराइदिएको थियो।
ओक्रुले रिसर्चका लागि स्थापना गरेको थापाथलीस्थित ल्याबमा स्वास्थ्य पत्रकारिता गरिरहेका केही पत्रकार (कल्पना आचार्य, रामप्रसाद न्यौपाने, सरोज ढुंगेल, सविना खनाल र बालकृष्ण साहलाई बोलाएर छलफलका साथै ल्याब अवलोकन गराएको थियो। संस्थाकी पब्लिक इंन्गेजमेन्ट म्यानेजर आसता दाहालको संयोजनामा माइक्रोबायोलोजिस्ट डा सुलोचना मानन्धर र ल्याब प्रमुख डा सविना डंगोलले प्रक्रिया बारे जानकारी दिनुका साथै पत्रकारहरुसँग रहेका जिज्ञासाहरु सम्बोधन गरेका थिए।
ल्याबमा अपनाउनुपर्ने सम्पूर्ण सावधानीसहितको बन्दोबस्तीमा उक्त प्रक्रियाको प्रत्यक्ष अवलोकन गराइएको थियो। ब्याक्टेरिया जहीँतहीँ हुने विषयलाई राम्रोसँग बुझाउन सुरुमा उनीहरुको हातबाट नमूना लिइएको थियो। प्रयोगशालामा जाँच हुँदा आफ्नो हातमा धेरै ब्याक्टेरिया देखिए 'फोहरी'का रुपमा दर्ज हुने संकोचले पत्रकारहरुलाई पिरोलेको थियो। हात सफा राख्नु धेरै रोगबाट जोगिनु हो। राम्रोसँग हात धुने बानी बसाल्नु पनि स्वस्थ जीवनशैलीको सुरुवात हो। हात धोएपनि हातमा हुने हानिकारक जिवाणु पखालिने वा मर्नेगरी धुने प्रक्रियाबारे पनि निकै कमलाई जानकारी छ।
त्यही संकोचलाई सहज बनाउँदै डा डंगोलले भनिन्, 'ब्याक्टेरिया जहीँतहीँ हुन्छ। सबै हानीकारक हुँदैनन्। जस्तो दहीमा हुने ब्याक्टेरियाले हाम्रो स्वास्थ्यलाई लाभ पुर्यााउँछ।' त्यसले हामीहरु सवैलाई निश्चिन्त बनाएको थियो।
त्यसपछि सुरु भयो- ब्याक्टेरिया ल्याबमा उमार्ने र मार्ने प्रक्रियाको प्रत्यक्ष अवलोकन।
सवैलाई थाहा छ, नमूना लिँदै गर्दा अस्पताल/ल्याबबाट भनिएको हुन्छ- कल्चरको रिपोर्ट तीन/पाँच दिनपछि आउँछ !'
बिरामले थला पारेर अस्पताल पुगेका कोही बिरामी कहिलेकाहिँ स्वास्थ्यकर्मीसँग झनक्क रिसाउँछन्। कतिले रिस दबाउँदै अनुग्रह गर्छन्- चाँडो रिपोर्ट दिन मिल्दैन?
कल्चर गर्ने (ब्याक्टेरिया उमार्ने र मार्ने) प्रक्रिया नबुझेसम्म हरेकलाई लाग्ने नै यस्तै हो। डा डंगोलले पहिल्यै लिइएको नमुना देखाउँदै भनिन्, 'हामीले बिरामीबाट स्याम्पल (रगत वा अन्य स्वाब) लिएर मिडियममा राख्छौं । मिडियममा त्यस्तो पदार्थ हुन्छ, जसमा ब्याक्टेरियाले आफ्नो विकास गर्न पोषण पाउँछ।'
मिडियममा स्याम्पल राखिएपछि त्यसलाई इन्क्युभेटरमा राखिन्छ । जसले उपयुक्त तापमान प्रदान गर्छ। प्रायः सामान्य तापमान (३७° सेल्सियस) हुन्छ। जुन मानव शरीरको तापमान बराबर हो। डा डंगोलका अनुसार यहाँ ब्याक्टेरियाले दुईबाट चार, चारबाट आठगरी 'अलज्रेब्रिक' रुपमा आफ्नो समूह विकास गर्छ। त्यसमा पहिलो प्रक्रिया २४ घन्टाको हुन्छ। यदि बिरामीबाट लिएको स्याम्पलमा ब्याक्टेरिया छ भने २४ घन्टामा त्यसले धेरै विकास गरिसकेको हुन्छ र इन्क्युभेटरबाट निकालेर हेर्दा फरक देखिन्छ । यदि नमुनामा ब्याक्टेरिया नभएमा कुनै फरक देखिदैन।
त्यसपछि फेरि अर्को प्रक्रिया सुरु हुन्छ, कुन प्रजातिको ब्याक्टेरिया भन्ने छुट्याउने। फेरि अर्को मिडियम लिएर विकास प्रक्रिया अघि बढाइन्छ। निश्चित समय त्याहाँ राखेपछि बल्ल ब्याक्टेरियाको प्रजाति छुटिन्छ।
कल्चरको अर्को अन्तिम चरण बाँकी नै छ। जहाँ त्यो ब्याक्टेरियालाई कुन एन्टिबायोटिकले मार्न सक्छ भन्ने यकिन गर्नु हो। त्यसका लागि औषधि पसलमा पाइने एन्टिबायोटिककै नमुना निश्चित ल्याब सामाग्रीमा राखिएको हुन्छ र त्यहाँ ब्याक्टेरिया पनि राखिन्छ। निश्चित समयपछि हेर्दा जुन एन्टिबायोटिकको केही भाग परसम्म ब्याक्टेरिया देखिदैनन्, त्यो प्रभावकारी रहेको पुष्टि हुन्छ। ल्याबकर्मीले ब्याक्टेरियाको प्रकार र त्य समा प्रभावकारी (परीक्षण गरिएका) एन्टिबायोटिक रिपोर्टमा उल्लेख गर्छन्। जहाँ प्रभावकारी एन्टिबायोटिकलाई सेन्सेटिभ (अंग्रेजी अक्षर एस) र ब्याक्टेरिया मार्न नसकेका एन्टिबायोटिकलाई रेसिस्टेन्ट (अंग्रेजी अक्षर आर) इंगित गरिएको हुन्छ। यही प्रक्रियाका लागि तीन/पाँच दिन परीक्षणको रिपोर्ट आउन समय लाग्ने हो।
डा मानन्धरले यो प्रक्रियाको दर्शक बन्नुअघि नै एन्टिबायोटिकका प्रकार बुझाएकी थिइन्। उनका अनुसार एन्टिबायोटिक तीन प्रकारमा वर्गीकृत गरिएको छ। पहिलो एक्सेस, दोस्रो वाच र तेस्रो रिजर्भ। सामान्यतया ल्याबकर्मीले एक्सेसबाट सेन्सेटिभिटी जाँच गर्न सुरु गर्छन्। त्यसमा रेसिस्टेन्ट आएमा वाच र रिजर्भतिर जान्छन्। कतिपय अवस्थामा तीनै वर्गका एन्टिबायोटिकको जाँचका लागि पनि पठाइएको हुन्छ, ल्याबले रिपोर्ट त्यहीअनुसार दिन्छ। चिकित्सकले सकेसम्म एक्सेस र वाचबाट नै बिराम निको पार्ने प्रयास गर्नुपर्छ। त्यसले काम नगर्दा मात्रै रिसर्भतिर जानुपर्छ।
यति बुझाएपछि हामीले माथि प्रस्तुत केही मेडिकल शब्दावलीको गुत्थी आफ्नै भाषामा फुकाउने प्रयास गर्यौं, एन्टिबायोटिकले काम गर्न नसकेको अवस्थालाई एएमआर भनिन्छ। दुई वा त्यो भन्दा बढी प्रकारका एन्टिबायोटिकले काम गर्न नसकेको अवस्था मल्टिड्रग रेसिस्टेन्ट (एमडीआर) हो र कुनैपनि एन्टिबायोटिकले काम गर्न नसकेको अवस्था एक्सटेन्डेड स्पेकटर्म (एक्सडीआर) हो।
एएमआरको संवेदनशीलता आमजनमाझ बुझाउने 'मिडियम' यो कार्यक्रम भएको छ। यस्ता कार्यक्रमले नै 'एएमआर सचेतना सप्ताह' अर्थपूर्ण बनाउँछन्। सोचका लागि धन्यवाद ओक्रु- मिडियाले अर्थ बुझ पो आमजनलाई अर्थ्याउँछन् !
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
