काठमाडौं–२०६४ सालमा भएको निर्वाचनबाट बनेको पहिलो संविधान सभाले संविधान दिन सकेन। २०६९ जेठ १५ गते संविधान सभा विघटन भयो। अर्को संविधान सभाको निर्वाचन २०६९ मंसिर ७ गते हुने सिफारिससँगै पहिलो संविधान सभा विघटन भएको थियो। दोस्रो संविधान सभाको सदस्यहरूको निर्वाचन २०७० मंसिर ४ गते सम्पन्न भयो अनि २०७२ असोज ३ गते संविधान सभाबाट नेपालको संविधान २०७२ जारी भयो।
योसँगै सुवासचन्द्र नेम्वाङले आफ्नो ठूलो जिम्मेवारी पूरा गरे अनि सधैं आफूलाई संविधान सभाको अध्यक्षको रुपमा कायम राखे। दुवै संविधान सभाको अध्यक्षको रुपमा नेम्वाङले नेतृत्व गरेका यही कारण उनलाई जसरी पनि सफल हुनु थियो।नेम्वाङलाई जसरी पनि सफल हुनुपर्ने यही दायित्व र जिम्मेवारीका कारण तत्कालीन समयमा नेम्वाङले हरेक बैठकमा भन्ने गरेको शब्द उनको थेगो जस्तै भइसकेको थियो।
नेम्वाङ शीर्ष नेताको बैठक होस् वा प्रमुख सचेतक र सचेतककहरु सहभागी भएको बैठकमा भन्थे–‘दलहरुका बीचमा सहकार्य, सहमति र सहयात्राको विकल्प छैन। नत्र देश अँध्यारो सुरुङमा प्रवेश गरिसकेको छ।’ तत्कालीन समयमा नेम्वाङसँग सहकार्य गरेका पूर्व सांसद एवं लोसपा नेता लक्ष्मणलाल कर्णलाई अहिले पनि उक्त भनाइ कानमा गुञ्जिरहन्छ। संविधान निर्माणको क्रममा र त्यसपछि उनीसँग संसदीय मोर्चामा धेरै सहकार्य भएको र आफूले नेम्वाङसँग धेरै कुरा सिकेको उनले बताए।
कर्ण कुनै समय वीरगन्जबाट वकालत गर्थे भने नेम्वाङ काठमाडौंको नाम चलेको पायोनियर ल फर्मबाट वकालत गर्थे। उनी सर्वोच्च अदालतमा वकालत गर्ने र आफू बाहिरबाट गर्ने भएपछि धेरै प्रभावित त्यही समयदेखि नै भएको कर्णले बताए। ‘संविधान सभा र त्यसपछिका संसदीय गतिविधिमा मलै सँगै रहेर धेरै काम गर्न पाएँ। त्यो संगतले मैले नेम्वाङलाई असल साथीको रुपमा पनि पाएको थिएँ। संविधान बुझेको र देशको माया भएको परिपक्व नेताको रुपमा पाएको थिएँ।’
उनीमात्र होइन पूर्व सभामुख अग्निप्रसाद सापकोटा पनि नेम्वाङलाई आदर्श मान्छन्। संसद्को सभामुखको कुर्सीमा बसिरहँदा र त्यहाँबाट सभा सञ्चालन गर्दा नेम्वाङको अभ्यास र काम गर्ने तरिका आफूलाई धेरै मन परेको सापकोटाले बताए।
उनी नेम्वाङवाट समन्वयकारी भूमिका र सबै दलका नेताहरुसँग प्रष्ट कुरा राख्ने शैलीका कारण प्रभावित पनि थिए। पछिल्लो पटक नेम्वाङसँग सापकोटा निरन्तर सम्पर्कमा थिए। सभामुखको भूमिकामा रहँदा अप्ठ्यारो पर्दा नेम्वाङसँग कयौं पटक सापकोटाले कुरा पनि गरेका थिए। नेम्वाङको सधैं सरल अनि सहज रुपमा प्रस्तुत हुने बानीका कारण उनी प्रभावित भएका थिए।
संविधान निर्माणमा निरन्तर लागेका व्यक्ति
नेपाली कांग्रेसका प्रमुख सचेतक रमेश लेखकले दिवंगत नेम्वाङलाई संविधान निर्माणको क्रममा कहिल्यै नथाक्ने र आशामात्र देख्ने व्यक्तिको रुपमा चिनेका थिए। उनको उक्त छवि अहिले पनि कायमै छ।
‘हामी संविधान निर्माणका क्रममा सँगै थियौं। दलहरुकाबीचमा धेरै दूरी र विवाद थियो। उहाँलाई अध्यक्षको रुपमा धेरै चिन्तित अनि केही आशा र विश्वास बोकेर हिँडेको व्यक्तिको रुपमा पाउथेँ,’ लेखकले भने, ‘नेताहरु संविधान निर्माणबाट बाहिर नजाउन् र निरन्तर प्रयास होस् भनेर बैठक बोलाइराख्थे अनि दलका शीर्ष नेताहरुलाई सचेत पनि गराइराख्थे।’
दुर्भाग्यवस पहिलो संविधानसभाबााट संविधान बनेन तर संविधान निर्माणको जग त्यहिँबाट सुरु भएको लेखकको बुझाइ छ। पहिलो संविधान सभाको अनुभव र सहमतिलाई थप दोस्रोमा पुगेपछि संविधान निर्माण गर्न सफल भएको उनी बताउँछन्। ‘दोस्रो संविधान सभाबाट संविधान जारी गर्दा नेम्वाङको भूमिका संविधान सभाका अध्यक्षको मात्र थिएन, उहाँले त्यहाँभन्दा माथि उठेर काम गर्नु भएको थियो,’ लेखकले भने, ‘दलहरुको हरेक बैठकमा सहमति हुन नसक्दा उनले भन्थे– मुलुक अँध्यारो सुरुङभित्र फसेको छ। दलहरूबीच सहमति गरेर देशमा उत्पन्न संकट समाधान गर्दै अघि बढ्नुको विकल्प छैन।’
दोस्रो निर्वाचनको मिति तोक्ने समयदेखि नै उनको यो भनाइ थेगो नै जस्तो भएको उनका सहयात्री नेताहरुले बताउने गरेका छन्। जब २०७२ साउन ३ गते संविधान जारी भयो अनि उनले यसलाई अझै परिस्कृत गर्नुपर्ने र असन्तुष्टहरुको माग पनि सम्बोधन गर्ने बाटो संविधानमा भएको भनी वकालत गरेको लेखकको बुझाइ छ।
‘नेम्वाङको सधैं सहज, शालिन र विनम्र स्वभाव थियो,’ लेखकले भने, ‘सुवास नेम्वाङ बोलेपछि त्यसमा सबैलाई सम्बोधन हुन्थ्यो। सबैले सम्मान पनि गर्दथे। यसो हुनुको कारण उहाँको समन्वयकारी भूमिका नै थियो।’
तर अब नेपाली राजनीतिले एउटा नक्षेत्र गुमाएको उनले बताए। पछिल्लो समय लेखक र नेम्वाङ प्रतिनिधि सभाको मानव अधिकार समितिमा थिए। उनीहरुले संक्रमणकालीन न्यायसम्बन्धी विधेयकलाई टुंगोमा पुर्याउन काम पनि गरिरहेका थिए।
‘अरु कसैले उहाँको ठाउँ पूर्ति हुन सक्दैन। संविधान बनाउने क्रममा होस् वा त्यसपछिको संसदीय मोर्चामा होस्, उहाँको भूमिका समन्वय गर्ने थियो,’ लेखकले भने, ‘उहाँको दल नेकपा एमाले मात्र नभइ सबै राजनीतिक दलहरुले नेम्वाङको अभाव महसुस आगामी दिनमा गर्नेछन्।’
संविधान निर्माणताका दलहरुकाबीचमा दूरी नबढोस् र संविधान निर्माणको दिशाबाट बाहिर नजाउन् भनेर दलहरुकाबीचमा मतान्तर हुँदा छिटो बैठक बोलाउने उनको बानी र त्यसबाट संविधान निर्माण सफल भएको उनले बताए। ‘आफ्ना कुराहरुमा अरुलाई सहजै कन्भिन्स गराउने उहाँको खुबी थियो,’ लेखक भन्छन्, ‘शीर्ष नेता होस् वा प्रमुख सचेतक नेम्वाङले सहजै रुपमा कन्भिन्स गराउनुहुन्थ्यो।’
संविधानसभा सदस्यको रुपमा संविधान निर्माण गर्दा सहकार्य गरेर संविधानमा असहमति राखेपछि त्यहाँ नेम्वाङको भूमिकाको सधैं प्रशंसक हुन जसपाका नेता लक्ष्मणलाल कर्ण। ‘मैले कहिल्यै पनि नेम्वाङमा अहमता वा रिस देखिनँ। सधैं परिपक्व अनि त्यही अनुरुप आफ्ना कुरा राख्दथे,’ कर्णले भने, ‘कठिन समयमा संविधान निर्माणका लागि शीर्ष नेताको बैठक बोलाएपछि सबै आउँथे। संविधानमा फरक मत भएपछि संविधान जारी हुनुमा नेम्वाङको हात छ।’
नम्वाङको असल व्यक्तित्व र लचिलो भूमिकाका कारण संविधान निर्माण सफल भएको उनी बताउँछन्। उनी कानुनको ज्ञाता पनि भएकाले कानुनका विषयमा पनि दलहरुका नेताहरुलाई कन्भिन्स गर्थे। कानुनको अनुभव पनि भएका उनले त्यसको भरपुर प्रयोग संविधान निर्माण गर्दा गरेको अनुभव कर्णलाई रहेको छ।
संक्रमणकालीन न्याय टुंग्याउने सपना अधुरो
पछिल्लो समय नेम्वाङ प्रतिनिधि सभाको मानव अधिकार समितिमा थिए। उक्त समितिमा नेपाली कांग्रेसका तर्फबाट प्रमुख सचेतक रमेश लेखक पनि छन्।
उक्त समितिले संक्रमणकालीन न्यायसम्बन्धी विधेयक टुंग्याउने प्रयास थालेको थियो। त्यसका लागि लेखक, नेम्वाङसमेत सहभागी भएको ११ सदस्यीय समिति बनेको थियो। उक्त उप समितिले बेपत्ता पारिएका व्यक्तिहरुको छानबिन आयोगको ऐन संशोधन विधेयकमाथि छलफल गरिरहेको थियो।
संक्रमणकालीन न्याय करिब १७ वर्षदेखि अल्झिरहेकाले यसलाई अब टुंगोमा पुर्याउनुपर्छ भन्ने नेम्वाङलाई पनि लागेको थियो। यसैका लागि उनी कम्बोडिया भ्रमणसमेत गरेर त्यहाँको संक्रमणकालीन न्यायको प्रक्रियाबारे जानकारी लिएर आएका थिए। नेम्वाङले उक्त कुरा समितिको बैठकमा पनि सुनाएका थिए।
उक्त विधेयकमाथि लेखक र नेम्वाङले काम गरिरहेका थिए भने माओवादी केन्द्रका तर्फबाट संसद् बाहिरै रहेपछि पूर्व सभामुख अग्नि सापकोटाले सहयोग गरिरहेका थिए। प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड छिट्टै संयुक्त राष्ट्र संघको महासभामा जानुपर्ने भएकाले त्यसअघि नै विधेयक पारित गरेर संसदमा पेस गर्ने पक्षमा थिए। यसका लागि दाहालले पूर्व सभामुख सापकोटालाई जिम्मेवारी पनि दिएका थिए।
संक्रमणकालीन न्यायसम्बन्धी विधेयक छिट्टै टुंग्याउनुपर्ने पक्षमा नेम्वाङ रहेको लेखकले पनि बताए। उप समितिको बैठकमा नेम्वाङले यो कुरा पनि राखेका थिए। संसद्मा विचाराधीन सत्य निरूपण तथा बेपत्ता छानबिनसम्बन्धी संशोधन विधेयक पारित गर्ने, शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पुर्याउने सम्बन्धमा चार दिनअघि नेम्वाङसँग टेलिफोन वार्तालाभ भएको पूर्व सभमुख सापकोटाले सुनाए।
पूर्व सभामुख अग्निप्रसाद सापकोटाले शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पुर्याउने नेम्वाङको चाहना अपुरो रहेकोमा दुःख व्यक्त गरे। ‘शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पुर्याउने सम्बन्धमा चार दिनअघि मैले उहाँसँग कुराकानी गरेको थिएँ । सत्य निरूपण तथा बेपत्ता छानबिनसम्बन्धी संसद्मा विचाराधीन विधेयक पारित गर्ने, शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पुर्याउने सम्बन्धमा उहाँको तीव्र चाहना थियो,’ सापकोटाले भने, ‘यस विषयमा आफूले सक्दो सहयोग गर्ने वचन दिएका थिए तर उक्त चाहना पूरा नभएको अत्यन्तै दुखित छु।’
एमालेको उपाध्यक्षसमेत रहेका नेम्वाङ अन्तरिम संसद् र संविधानसभा गरी ९ वर्ष सभामुख–अध्यक्ष भएका थिए। उनको मंगलबार बिहान ७१ वर्षको उमेरमा हृदयाघातबाट निधन भएको थियो।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1764146706.png)
-1763721444.png)
