निर्वाचनमा कालोधनको प्रयोग: खर्च असीमित, पुष्टि हुँदैन!

निर्वाचन विशेष

सुमित्रा कार्की मंगलबार, कात्तिक २९, २०७९ २०:५२

काठमाडौं– केही दिनअघि कपिलवस्तुको यशोधरा गाउँपालिका–७ को मर्यादपुरबाट स्रोत नखुलेको पाँच लाख ५२ हजार भारतीय रुपैयाँसहित अर्घाखाँचीका ३९ वर्षीय मुक्ति खनाललाई प्रहरीले पक्राउ गर्‍यो। प्रहरी चौकी मर्यादपुरबाट खटिएको प्रहरीले तौलिहवाबाट मर्यादपुरतर्फ आउँदै गरेको लु.१६ प ४११७ नम्बरको मोटरसाइकललाई जाँच गर्ने क्रममा मोटरसाइकल चालक खनाललाई उक्त नगद सहित फेला पारी पक्राउ गरेको थियो।

उनले निर्वाचन प्रयोजनकै लागि यसरी रकम बोकेर हिँडेको आशंकामा प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ। त्यस्तै केही दिनअघि धनुषा, जनकपुर उपमहानगरपालिका–२१ कुर्थाबाट स्रोत नखुलेको नगद ३८ लाख ५० हजार रुपैयाँसहित महोत्तरी भंगहा नगरपालिका–१ बस्ने २१ वर्षीय सुवमराज चौवेलाई प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो।

भारतबाट अवैध रूपमा रकम नेपालतर्फ ल्याउँदै गरेको भन्ने सूचनाको आधारमा जिल्ला प्रहरी कार्यालय धनुषाबाट खटिएको प्रहरीले उनको साथबाट १ हजार दरको २९ बण्डल र ५ सय दरको १९ बण्डल गरी जम्मा ३८ लाख ५० हजार रुपैयाँ फेला पारेको थियो।

उनीमाथि पनि यही आरोपमा प्रहरीले आवश्यक अनुसन्धान गर्न तथा कारबाहीको लागि जनकपुर भन्सार कार्यालय धनुषा पठाएको छ। अन्य समयमा पनि यस्तो पैसा प्रहरीले फेला पार्ने गरेको थियो। चुनावका बेला अवैध रकम धेरै फेला पर्ने गरेको प्रहरीले बताएको छ। चुनावमा मतदाता प्रभावित पार्नका लागि उम्मदवारले विभिन्न व्यक्तिमार्फत् नेपालमा यसरी अवैध पैसा भित्र्याउने गरेको जानकारहरू बताउँछन्।

प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको निर्वाचन आउन केही दिन मात्र बाँकी छ। निर्वाचनलाई केन्द्रमा राखेर उम्मेदवारहरु मतदाता रिझाउन व्यस्त छन्।

अब उम्मेदवारले दुई दिनमात्र प्रचार–प्रसार गर्न पाउनेछन्। निर्वाचन आयोगले मंसिर २ गतेदेखि मौन अवधि लागू गर्नेछ। उक्त अवधिमा निर्वाचन प्रसारप्रसारका कुनै गतिविधि गर्न पाइने छैन।

खर्चिलो र महँगो निर्वाचन

संविधान अनुसार हरेक पाँच वर्षको अन्तरालमा हुने निर्वाचनमा जसरी पनि निर्वाचित भएर लाभको पदमा आसीन हुनैपर्ने प्रतिस्पर्धाका कारण पछिल्लो समय निर्वाचन खर्चिलो र महँगो हुन थालेको छ। निर्वाचन आयोगले खर्चको सीमा तोके पनि उम्मेदवारले त्यसलाई पालना गर्दैनन्।

आयोगले तोकेको खर्चको सिलिङभन्दा कैयौं गुणा बढी खर्च हुने गरेको नेताहरु स्वयंले नै बताउँदै आएका छन्। निर्वाचन आयोगले पनि विवरण बुझाएकोभन्दा उम्मेदवारको खर्च अर्कै हुने गरेको बताउँदै आएको छ।

सत्ता स्वार्थका कारण निर्वाचनमा असीमित खर्च हुने क्रम बढ्दो छ। यसरी गरिने खर्च भने वैधानिक माध्यमबाट हुन्छ कि अवैधानिक भन्ने तथ्यांक कसैसँग छैन। उम्मेदवारले चन्दा, आफ्नै रकम र अरु कसैले सहयोगका रुपमा दिएको रकमबाट मतदाता रिझाउन खर्च गरिरहेका छन्।

यसरी हुने खर्च अवैधानिक (कालो धन) प्रयोग हुने गरेको देखिन्छ। नेपाल राष्ट्र बैंक, राष्ट्रिय अनुसन्धान विभाग र निर्वाचन आयोग स्वयंले पनि निर्वाचनमा कालो धनको प्रयोग हुन थालेको स्वीकार गरेका छन्। तर, यसलाई पुष्टि गर्ने आधार फेला पार्न नसक्दा कसैमाथि कारबाही हुन सकेको छैन। यस्तो खर्च गर्ने क्रम रोक्न पनि सकिएको छैन।

अहिले निर्वाचनमा हुने कालोधनको प्रयोगलाई लिएर नेपाल प्रहरी र राष्ट्रबैंकले गोप्य रुपमा अनुगमन गरिरहेका छन्।

निर्वाचनमा साच्चिकै कालो धन प्रयोग हुन्छ त?
नेपालमा अधिकांश जिल्ला भारतीय सीमासँग जोडिएका छन्। कर्णाली प्रदेशबाहेक अन्य प्रदेशका तराईका जिल्लाको सीमा भारतसँग जोडिएका छन्। निर्वाचनको मिति घोषणा भएदेखि नै सीमानाकाका जिल्लामा प्रहरीले निगरानी बढाएको छ।

निर्वाचनमा कालोधनको प्रयोगलाई लिएर राजनीतिक दल र सरकारी निकाय औपचारिक रुपमा टिप्पणी गर्न चाहँदैनन्। तर, अनौपचारिक कुराकानीमा भने कालोधन प्रयोग भएको कुरा स्वीकार गर्दै आएका छन्। बेला–बेला प्रमुख दलका प्रमुख नेताहरुले नै चुनावका समयमा खोलो बगेसरी पैसा बग्ने गरेको बताउँदै आएका छन्। यो क्रम नरोक्ने हो भने आगामी दिनमा निर्वाचन मर्यादित गराउनै नसकिने चिन्ता पनि उनीहरू व्यक्त गर्छन्।

तर, कसले, कहाँ र कति रकम अवैध रुपमा खर्च गर्‍यो भन्ने कुरा खुलाउँदैनन्। अवैध रुपमा आर्जन भएको रकम उम्मेदवारले निर्वाचनमा खर्च गर्ने कुरा खुलाजस्तै भएको र खोज्दा धेरै उदाहरण भेटिने अर्थशास्त्री चन्द्रमणि अधिकारी बताउँछन्।

‘निर्वाचनका बेला उम्मेदवारले विभिन्न ठाउँबाट अवैध रकम ल्याएर खर्च जुटाउने गरेको उदाहरण धेरै देखिन्छ। तर, यसको प्रमाण भने कतै भेटिँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘चुनावमा नेताले कति खर्च गर्छन्, कहाँबाट ल्याउँछन् भन्ने कुरा कतै प्रष्ट हुँदैन। यस्तो रकम वैधानिक च्यानलबाट खर्च हुने भए थाहा हुन्थ्यो।’

अवैधानिक स्रोतबाट कमाएको धन देखाउन कठिन हुने भएका कारण पनि दलहरुले लुकाएर निर्वाचनमा खर्च गर्ने गरेको उनको बुझाइ छ। निर्वाचनमा हुने खर्च प्रभावकारी रुपमा निरीक्षण नहुने भएका कारण पनि कालोधनको प्रयोग बढ्दै गएको उनले बताए।

निर्वाचनमा हुने खर्चको रकम भ्रष्टाचारबाट गरेको आम्दानी हुने कुरा आफूले पनि सुनेको पूर्व अर्थमन्त्री तथा कांग्रेस नेता डा रामशरण महत पनि स्वीकार गर्छन्। लामो समय निर्वाचनमा उम्मेदवार बनेका उनी यसपटक चुनावी मैदानबाट बाहिर छन्।

नेपालमै भ्रष्टाचारबाट कमाएको र केही विदेशबाट ल्याएर पनि निर्वाचनमा उम्मेदवारले खर्च गर्ने गरेको आफूले सुन्दै आएको महतको भनाइ छ। ‘यस्तो बेला विदेशबाट रकम ल्याउने गरेको र आन्तरिक रुपमै पनि जुटाउने गरेको सुनिन्छ, तर प्रमाणित भने हुन सकेको छैन,’ उनी भन्छन्, ‘चुनावकै लागि भ्रष्टाचार गर्छन् भन्ने पनि सुनिन्छ।’

नेपाल राष्ट्र बैंकका एक अधिकारीले चुनावमा यस्तो बेला बजार चलायमान हुने गरेको तर कुन स्रोतबाट त्यो पैसा आउँछ भन्ने कुरा हालसम्म राष्ट्रबैंकले अनुगमन गरेर यकीन गर्न नसकेको बताए। यस्ताे समयमा सीमा तोकेर अवैध आर्जनकै भए पनि बैंकिङ च्यानलबाट खर्च गर्ने व्यवस्था मिलाउने हो भने हाल बैंकिङ क्षेत्रमा देखिएको तरलता अभाव केही हदसम्म सम्बोधन गर्न सहयोग पुग्ने ती अधिकारी बताउँछन्।

‘अहिले बैंकिङ च्यानलमा तरलताको अभाव छ। चुनावमा पार्टीले गरेको चुनाव खर्च बैंकिङ च्यानलबाट नै हुनुपर्छ भनेर निर्वाचन आयोगले नै भनेको छ,’ उनले भने, ‘अहिलेको अवस्थामा बैंकमा सामान्य समयमा जस्तै निक्षेप बढेको छ तर यो पर्याप्त भने छैन। चुनावको लागि उम्मेदवारले गरेको खर्च बैकिङ च्यानलमा अझै आएको छैन।’

निर्वाचनमा उम्मेदवारहरुले अहिले धमाधम खर्च गर्न थालेको र मौन अवधिको समयमा अझ बढी हुने जानकारहरू बताउँछन्। मतदान हुनु अघिल्लो रात पैसाको चलखेल बढी हुने गरेको छ। तर, उक्त रकम बैंकिङ च्यानलमा भने आउँदैन। बैंकिङ च्यानलमा ल्याउँदा आयोगले तोकेको सीमा नाघ्ने र अनियमितता प्रमाणित हुने भएका कारण पनि अवैध च्यानलबाट खर्च हुने ती अधिकारीको भनाइ छ।

निर्वाचनमा कालोधनको प्रयोग नेपालमा मात्रै नभएर विश्वभर हुने गरेको अर्थशास्त्री अधिकारी बताउँछन्। सांकेतिक रुपमा यस्तो पैसा हुन्डी, सीमानाका लगायतबाट आउने उनको भनाइ छ। अहिले विदेशमा रहेका एनआरएनमार्फत् पनि यस्तो रकम भित्रिने गरेको देखिन्छ।

यस्तो रकम भित्र्याउन दलहरूका विदेशमा रहेका संगठन र वैदेशिक विभागको पनि प्रयोग हुने गरेको र अहिले संकेत पनि देखा परेको अधिकारीले बताए।

यस्तै देशको राजनीतिक लडाइँमा भारतले नेपाललाई सहयोग गर्ने र नेपालले भारतलाई सहयोग गर्ने भएका कारण पनि निर्वाचनका बेला भारतबाट आफू निकटका उम्मेदवारका लागि आर्थिक सहयोग आउने अधिकारीको दाबी छ। खुला सीमा भएका कारण पनि चुनाव प्रभावित पार्नका लागि वस्तुका रुपमा पनि सहयोग आउने उनको भनाइ छ।