बच्चा भुलाउन मोबाइल : मोटोपना, कुलत र मानसिक समस्याको जोखिम

ब्लग

डा. अच्युतशाली घिमिरे शुक्रबार, असार २४, २०७९ ०७:०५

पछिल्लो समय प्रविधिले फड्को मार्दै गएको छ। मोबाइलजस्ता सामग्रीको प्रयोग अहिले सामान्य भएको छ। मोबाइल जोकसैको हातमा पनि देख्न सकिन्छ। त्यसैले सजिलै बच्चाको पहुँचमा पुग्ने गरेको छ।

अधिकांश अभिभावकले बच्चा भुलाउन वा फकाउन मोबाइल दिने गरेका छन्। बच्चालाई मोबाइल दिने अभिभावक हरेक दिनजसो बढिरहेका छन्। यसरी मोबाइल दिँदा बच्चा बिस्तारै 'एडिक्सन' तर्फ गएका छन्। जसको परिणाम निकै नै हानिकारक हुन्छ।

बच्चालाई मोबाइल दिनुको अर्को कारण आमा-बुवा आफू पनि मोबाइलमा नै व्यस्त हुनु हो। आफू व्यस्त भएपछि बच्चालाई कतै नजाओस् र झगडा नगरोस् भनेर उनीहरुलाई पनि मोबाइल दिइने गरिएको हो। यसो गर्दा अभिभावक र बालबच्चाबीच गफगाफ गफगाफ र भलाकुसारीको ग्राफ ओह्रालो लाग्दै छ।

डा. अच्युतशाली घिमिरे

अब त बालबच्चालाई भात खुवाउन पनि मोबाइल चाहिने भएको छ। रुँदा फकाउन मोबाइल चाहिन्छ। स्कुल पठाउन मोबाइल चाहिन्छ। आफूले भनेको काम अह्राउन वा सजिलै मनाउन मोबाइल चाहिने भएको छ। यो एडिक्सनको विकराल रुप हो।

मोबाइलको अत्यधिक प्रयोगले विभिन्न नकारात्मक असरहरु बालबच्चामा देखिएका छन्। ती असरलाई हामी तलका बुँदामा व्याख्या गर्न सक्छौँ।

१. बाल क्रियाशीलता लोप हुँदै
मोबाइलको प्रयोगले बाहिर चौरमा गएर खेल्ने, आफन्त वा चिनेजानेकासँग घुलमिल भएर बोल्ने, साथीभाइ बनाउने आदि सबै गतिविधिहरु कम भएका छन्। बालबालिकामा रहने अत्यधिक रचनात्मकता सबै मोबाइलको गेम, फेसबुकका गतिविधि र युट्युबको भिडियोले खाइदिएको छ। बाहिरी पर्यावरणमा गएर पसिना निकालेर कुनै खेल खेल्नु र मोबाइलमा गेम खेल्नु आकास पातल फरक कुरा हो। वातावरणसँगको घुलमिलले छुट्टै हर्मोनहरुको विकास गर्छ र बालबालिकालाई सिर्जनशील हुन मद्दत गर्दछ।

२. निद्रा अपुग हुँदा स्वास्थ्य समस्या
स्कुलबाट आएपछि वा बिदाको दिन पनि राति अबेरसम्म फेसबुक चलाउने, घण्टौं म्यासेन्जरमा च्याट गर्ने, गेम खेल्नेजस्ता क्रियाकलापहरुले निद्रामा समस्या ल्याउँछ। चाँडै सुत्ने र चाँडै उठ्ने शरीरको नियमित चक्र नै बिथोलिन्छ। निद्रामा समस्या आएपछि टाउको दुख्ने, आँखाको मुनिको भाग कालो हुने, स्कुलमा दिउँसो पढाएको कुरामा ध्यान दिन नसक्ने जस्ता समस्याहरु झन् उब्जिएर आउँछन्।

३. मानसिक समस्या आउने
मोबाइलको प्रयोगले बालबच्चालाई एकोहोरो बनाउँछ। आफ्नो दाँयाबाँया हुने घट्ना वा अन्य क्रियाकलापमा खासै ध्यान पुग्दैन। कोठाको एउटा कुनामा बसेर एउटा कृत्रिम सोचमा मात्र डुब्दा बालबच्चालाई विकराल मानसिक समस्या देखिन सक्छ। नयाँ कुरा सोच्ने र गर्ने नहुँदा लामो समयमा डिप्रेशनकै शिकार समेत हुन सक्छन्।

४. मोटोपना बढ्न सक्ने
बालबच्चाको उमेर भनेको शारीरिक रुपमा अत्यधिक विकास हुने उमेर हो। तर, यही उमेरमा नै एकै ठाउँमा बसेर मोबाइल हेर्न थालेपछि मोटोपना बढ्नु कुनै अपवादको विषय होइन। खाना खाने नियमित चक्रलाई मोबाइलको प्रोयगले डिस्टर्ब गर्ने हुनाले कुनै बेला अत्यधिक खाइदिने त कुनै बेला भोकै बस्ने परिपाटीले पनि मोटोपनामा बढवा ल्याउँछ।

५. छिटो कुलतमा फस्न सक्ने
बालबालिकाको दिमाग भनेको काँचो माटो जस्तै हुन्छ भनिन्छ। जस्तो, आकार दिन सकियो उस्तै बन्न सक्छ। तर, मोबाइलको लतले कुलतको बाटो डोर्‍याउन सक्छ। आफूभन्दा अग्रजको आनीबानीलाई सिको गर्दै प्रत्यक्ष राम्रा कुराहरु व्यवहारमा उतार्ने उमेर हो। तर, मोबाइलमा आउने अव्यवहारिक एवं हानी पुर्‍याने अनेकौं श्रृंखलाको ट्र्यापमा परेछि बालबच्चालाई उम्काउन गाह्रो हुन्छ। त्यसैले कुलतमा फस्ने सम्भावना बढी हुन्छ।

६. पढाइमा समस्या हुने
स्कुलबाट घर पुग्ने बित्तिकै नियमित क्रियाभन्दा पनि मोबाइल समात्न हतार हुने बालबच्चाको पढाइ बिग्रन्छ। होमवर्क गर्ने, स्कूलका कुरा रिभिजन गर्ने, नयाँ कुरा पढ्ने बानी मोबाइलसँगको लतले खाइदिएको छ। जसले गर्दा परीक्षामा पनि राम्रो नतिजा ल्याउनबाट बालबच्चाहरु विमुख हुन्छन्।

७. आँखामा समस्या हुने
मोबाइललाई चहकिलो बनाएर एकोहोरो हेर्दा आँखा थाक्ने समस्या रहन्छ। मोबाइलको प्रकाशलाई फिल्टर गर्न छुट्टै चस्माको प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ। चलाउनै पर्ने बाध्यता भए पनि आँखाका ढकनीले आँखालाई विश्राम दिँदै मोबाइल चलाउनुपर्ने हुन्छ। तर, बालबच्चाहरुले यस्ता सावधानी अपनाएको देखिँदैन।

८. छिटो रिसाउने बानी
मोबाइलको लतमा लागि सकेपछि हत्तपत्त यो छोड्ने मन कसैलाई हुँदैन। अनि सानो तिनो काम कसैले अह्राउँदा वा गर्न पर्दा पनि रिसाउने र ठाडो ठाडो बोल्ने समस्या बालबच्चामा देखिन्छ। रिसलाई काबुमा राख्न सक्ने र सहनशील हुने क्षमतामा पनि मोबाइलको लतले ह्रास ल्याउँछ।

९. अरु सम्पूर्ण विकासमा अवरोध पुर्‍याउने
मानसिक र शारीरिक मात्र नभइ बालबच्चाको सामाजिक,सांस्कृतिक विकासमा समेत मोबाइलको लतले हानि पुर्‍याउछ। १८ वर्ष मुनिकाले हेर्न नहुने हिंसात्मक गतिविधि, यौनका अनैतिक क्रियाकलाप जस्तामा बालबालिकाको सहजै पहुँच हुँदा विकृति फैलन्छ र व्यवस्थित सामाजिक संरचनामा नै खलल पुर्‍याउँछ।

के मोबाइलमा राम्रा कुराहरु हुँदैनन्?
इन्टरनेटको यो दुनियाँमा राम्रा नराम्रा दुवै पक्षहरु मोबाइलमार्फत पाउन सकिन्छ। तर, बालबच्चाहरुले कुन राम्रो र कुन नराम्रो छुट्याउन खासै सक्दैनन्, जहाँ अभिभावकले भूमिका खेल्नु पर्ने हुन्छ। ज्ञानगुनका कुराहरु सिक्न पनि प्रविधि नभइ हुँदैन। यस्को सकारात्मक फाइदा लिन, मोबाइलमाथिको जथावाभी प्रयोग रोक्न पनि यसको उचित सदुपयोग चाहिन्छ।

बालबच्चामा मोबाइलको लत कसरी हटाउने?
आजको भोलि नै मोबाइलको लत हटाउने प्रयास गर्दा दुष्परिणामहरु निस्कन सक्छन्। बालबच्चा मात्र नभएर ठूलाबडासमेत यसको लतमा लागिसकेको हुँदा यो अवस्थामा बालबच्चालाई उम्काउन संवेदनशील भएर तल दिइएका क्रियाकलापहरु गर्न सकिन्छ।

१. बालबच्चालाई एकपटकमा मात्र १ देखि २ घण्टासम्म मोबाइल हेर्न दिने। यो समय सीमापछि अन्य कार्यमा सारिक हुनुपर्ने पूर्वसूचना दिने।

२. खाना खाने समय, ठूलाबडासँगको गफगाफको समय, अनि घरमा पाहुना आउँदाको समयमा बालबच्चालाई मोबाइलबाट परै राख्ने, ता कि घुलमिल हुन सकून्।

३. राती सुत्ने बेला हुनु १ घण्टा अगावै मोबाइलबाट बालबच्चालाई टाढै राख्ने र कथाहरु सुनाएर प्रेरणा दिने।

४. मोबाइलको प्रयोगले हुने हानीबारे अभिभावकहरु आफू पनि जानकार हुने र बालबच्चालाई घुमाउरो हिसाबमा कथाहरुमार्फत बुझाउने कोसिस गर्ने।

५. अभिभावकले बालबच्चालाई मोबाइलको सट्टा अन्य खेलाउनाहरु, चित्र कोर्ने सामग्री, गीत गाउने सामग्री, नाँच्दा लगाउने लुगाहरु किनिदिएर लतबाट विस्तारै टाढा लैजान सक्छन्।

६. बालबच्चालाई फूर्सदको समयमा चौरमा गएर खेल्न प्रेरित गर्ने र बिदा हुँदा अभिभावक आफैंले पनि घुमफिर गर्न रमाइला स्थानहरुमा लैजानुपर्छ।

७. अभिभावकले आफ्नो लामो समय बालबच्चासँग व्यतित गर्नुपर्ने हुन्छ। उनीहरुको उत्तरको सहज जवाफ, स्कुलमा भए गरेका गतिविधिको छलफल, होमवर्क गर्दा पनि आफैं सहभागी हुने जस्ता क्रियाकलापले मोबाइलको लत छुटाउन मद्दत पुर्‍याउँछ।

सबैजना बा-आमालाई आफ्ना बालबच्चाको मायाभन्दा ज्यादा अर्को केही लाग्दैन। तर, दिनानुदिन आफ्नो बालबालिकामा बढ्दै गइरहेको मोबाइलप्रतिको आशक्तिमा उनीहरु बेखबर जस्तै हुन्छन्।

आफ्नो काम निम्ट्याउन बालबच्चालाई मोबाइल दिएर भुलाउन त सजिलो छ, तर कालन्तरमा यसले पार्ने नकारात्मक असर हाम्रो सोचभन्दा धेरै पर पुग्नेछ। घरमा हुँदा अभिभावक र स्कुलमा हुँदा शिक्षक यी दुवै पात्रद्वारा अब बालबच्चालाई यो मोबाइलको लतबाट मुक्त पार्न लाग्नै पर्छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।