पूर्वका गोठाले–ढाक्रे लोकगीत : न रहे गोठाला र ढाक्रे, न त सुनिन्छन् लाेकभाका

शनिबार विशेष

गाई चरनैमा
सुन्तला बोकी
जाऊँ धरानैमा

यो पूर्वतिर गाइने एक प्रकारको लोकभाका हो। यसको छुट्टै विशेषता छ। विभिन्न भेक–भूगोल अनुसार धेरै प्रकारका लोकगीत गाइन्छ।

नेपालमा कति किसिमका लोकगीत होला? वा विश्वभरि के–कस्ता खालका लोकलय होलान्? यो एउटा जिज्ञासा हो। यो अथाह कुरा पनि हो। संसारमा जति मानिस छन् उति नै संस्कृति बन्न सक्छन्। जति भाषा र बाजागाजा छन् उति नै प्रचलन–परम्परा छन्। सभ्यता–संस्कृतिका मुख्य दुई पाटा छन्– लोकसंस्कृति र आधुनिक संस्कृति। अहिले दुवैको विस्तार भइरहेको छ।

यस लेखको मुख्य ध्येय हो, लोकसंस्कृतिको विषय–वस्तु उठान गर्ने। लोकसंस्कृतिभित्र पनि लोकलय वा भाकाहरूको कुरा उठाउने, उराल्ने र उराहा लगाउने। त्यसमध्येमा पनि पूर्वको पहाडी भेक–भूगोलमा पाइने ढाक्रे–गोठाले लोकभाकाबारे विषय बिस्तार गर्ने। लाग्न सक्छ, के हो ढाक्रे वा गोठाले भाका? यस प्रश्नको उत्तर क्रमशः आउने छ।

पान्धारे चौकी
छेउकुना माया
कोही लाउने छौ कि

लोकगीतले कुनै पनि लोक जनजीवनको मुहार प्रदर्शित गरेको हुन्छ। अर्थात्, लोकगीतले लोकजीवन–चक्रको सम्पूर्ण बखान गर्नुका साथै समय, सभ्यता र संस्कृतिको इतिहास ओकलेको हुन्छ।

लोकगीतमा लोकजीवनको सम्पूर्ण चरित्र उल्लेखित हुन्छ। यस अर्थमा लोकगीत जीवनको शास्वत प्रतिबिम्ब नै हो। आम ग्रामिण सामाजिक जीवनको सङ्गीत हो।

वैशाखे चिउला
हिलेकी नानीलाई
यो जोवन दिउँला

लोकगीतको उम्रौली भूमि लोकजीवन नै हो। गाउँ–बस्ती वा खोँच–कन्दराहरू नै हुन्। अर्थात्, भौतिक परिवेश नै हुन्। यसका आफ्नै शैली, ढाँचा र पारा–परम्परा हुन्छन्। भाका, लय र शब्दावली हुन्छन्।

तथापि, मूल–स्रष्टा हुँदैन र यसलाई आम जनजीवनले लोकगीत भनी ल्याएको हो। लोकको अर्थले भौतिक परिवेश, ग्रामीण जीवनशैली वा नितान्त अविकसित अनि निरक्षर जनजीवनलाई ओगटेको देखिन्छ। नेपाली लोकगीतको मूलस्रोत पनि यिनै ग्रामीण बस्तीलाई मानिएको छ। लोकगीतलाई सभ्यता उन्मुख लोकसंस्कृति भन्दा अत्युक्ति हुँदैन।

दाइ कोटे कोटे
म बूढो होइन
दाँत मात्रै थोते

माथि उल्लिखित लोकगीतको संरचनामा तीन फाँकी छन्। र, कुनै लोक गलाले गाउँदा सोहीअनुसार तीन तहले प्रस्तुति गरेको देखिन्छ। गोठाले लोकगीत एकल, युगल अथवा समूहमा पनि गाउन सकिन्छ।

गोठाले लोकगीत झट्ट हेर्दा जापानी शैलीको हाइकु जस्तो लाग्‍छ। गोठाले लोकगीतमा शब्दको संरचना स्वतन्त्र हुन्छ। तर, हाइकुमा पाँच–सात–पाँच अक्षर हुनैपर्छ। यसले यी दुवै विधा फरक भएको प्रष्ट हुन्छ। लोकगीत गाइन्छ भने हाइकु वाचन गरिन्छ।

गाईको नाउँ गौरी
घुमेर आऊ है
रस लिने मौरी

यस लेखमा उद्धृत गरिएका लोकगीत पूर्वाञ्चलका भोजपुर, खोटाङ, संखुवासभा, तेह्रथुम, धनकुटा आदि पहाडी जिल्लामा पाइने लोकगीतकै नमूना फाँकी हुन्।

हास्य र यथार्थको गरुङ्गो भारी बोकेको लोकगीत सामान्य क्षणमा केही पनि देखिँदैन। तर, नर–नारीले जुहारी सम्वाद शैलीमा गाउँदा उठानमा श्रोता–दर्शक वा परिवेशको माहौल तताउन र गायक पक्षले गायिका पक्षलाई आफूतिर ध्यानाकर्षण गराउन प्रभावकारी हुन्छ। गोठाले लोकगीत त्यस्तामा प्रयोग गर्ने लोकगीतको एउटा अंश, टुक्का वा हरफ हो। गोठाले लोकगीतमा बाजागाजाको दरकार पर्दैन। लयात्मक हुँदाहुँदै पनि स्वतन्त्र हाक्पारा शैलीमा गाइन्छ। तर, हाट–बजार वा रात–राँकेमा भने कतैकतै मादल, मुरली पनि बजाउने गरिन्छ।

गाईलाई घाँस–पराल
यो दाइको कुराले
मन उराल–बराल

गोठालो जाँदा, दाउरा–घाँस काट्न जाँदा गाइने हुनाले यस क्षेत्रमा यस्ता लोकगीतलाई गोठाले गीत भन्ने प्रचलन छ। ढाकर बोकेर भरियाहरूले गाउँदै हिँड्ने हुनाले यसै गीतलाई ढाक्रेगीत पनि भनियो। हिजोआज ढाक्रे परम्परा पूर्वाञ्चलमा लोपै भइसक्यो भन्दा हुन्छ। प्रायः पहाडी भूभागमा मोटर बाटो पुगिसक्यो। विकासले लोकसंस्कृतिलाई छिमल्दै लाने रहेछ भन्ने पनि देखियो।

मेलापात अर्थात्, खेती खोरियामा पनि यस प्रकारका लोकलयले स्थान पाएको देखिन्छ। कतैकतै हाट–बजारमा र विशेष गरेर रातभरि लाग्ने राँकेबजारमा यी भाका गुञ्जयमान हुन्छन्। खास गरेर युवावर्गले जुहारीका रूपमा ख्याल–ठट्टा गर्दै गाइने गोठाले लोकगीत पूर्वाञ्चलको पहाडी क्षेत्रमा अहिले पनि प्रचलित छ।

बाँसैको चोइटा
ख्याल ठट्टा गर्दा
रिसाउछन् कोही त

गोठाले लोकगीत सर्वकालिक लोकभाका हो। बाह्रैमास गाउन सकिने भए पनि ऋतुअनुसार भाका वा लयमा भिन्नता आउँछ। लोकशब्दले पनि समय, काल र ऋतुलाई प्रतिनिधित्व गरेको देखिन्छ।

मोटर गुड्ने सडकमै जीवनयापनका लागि बस्दा पनि कुनै आयस्ता नभएपछि निरासाका स्वर आफ्से आफ लोकलयमा गाइन्छन्। यी लोकगीत २०३० सालपछिको उत्पादन हुनसक्छ। किनकी धरान–धनकुटाको सडक त्यहीबेला बन्न थालेको हो। यस लोकगीतले मजदुरीसँग पनि सम्बन्ध राख्दछ।

कागती सर्वत
धनकुटे रोडमा
जिन्दगी बर्वाद

कुनै–कुनै लोकगीत राई–बान्तवा भाषामा पनि पाइन्छन्। कुनै-कुनै पहिलो हरफ नेपाली भाषामा र दोस्रो हरफ बान्तवा भाषामा छन्। पूर्वाञ्चलका अधिकांश जिल्लामा राई–लिम्बूको बस्ती रहेकाले स्थानीय भाषामा यस प्रकारका लोकभाका गाइएका हुन्।

प्रायः दशैँ–तिहारका बेला रोटे वा लिङ्गे पिङमा भेला हुने युवा–युवतीले आफ्नो भाग्य बनाउने युवा र घर धान्ने युवतीको खोजीमा रहेका बेला पनि लोकलय गाउने गरेको पाइन्छ।

गाईले घाँस खाने
तुरुकदा मान्नुङ
बल मामुदाने

नेपाली अर्थ– भाग्यमै छैन, बल नगर न।

यसैगरी सोधनी अथवा घर कहाँ हो के थरी हो भन्ने अर्थमा पनि लोकगीतबाटै बोल्ने गरिएको पाइन्छ। किनभने बिहेबारीका लागि घर, थर र नाता अथवा साइनो लाग्ने भयो भने सम्बन्ध अगाडि बढ्दैन। त्यसैले लोकभाकामा ती सवाल–जवाफ हुन्छ।

चावा बलेसी
आम्नो खिम खाडा
उङको हलेसी

यसको सिधा अर्थ...

पानी बलेसी
तिम्रो घर कहाँ हो
मेरो हलेसी

पूर्वाञ्चलको ढाक्रे लोकसंस्कृति वा परम्परा हिजोआज विस्थापित हुँदै गइरहेको देखिन्छ। यसको मुख्य कारण माल–सामान ढुवानीका लागि भेडा, बाख्रा, घोडा आदिको उपयोग, मोटर बाटो बन्नु र पश्चिमाञ्चल गण्डकी भेगका गधा–खच्चड भरिया परम्परा पूर्वका खोटाङ, सोलु, भोजपुर तथा धनकुटा–तेह्रथुम क्षेत्रमा प्रचलनमा आउनु नै हो। साथै मलेसिया, अरब आदि मुलुकमा रोजगारीका सिलसिलामा युवावर्ग पलायन हुनु पनि यसको कारण हो।

वर्षायाम लाग्नुअघि पहाडबाट ढाक्रेहरूका हुल नुन–तेल लिन धरान–चतरा, बेल्टार–कटारी, दमक–बिर्तामोड जाने गर्दथे। जाँदा–आउँदा हप्ता–पन्ध्र दिन लाग्थ्यो। कतै उकालो त कतै ओरालो अनि कतै अक्कर त कतै बगरमा हिँड्नु पर्ने हुनाले पनि ती ढाक्रेहरू यस्तै तीन फाँके लोकगीत गाएर बाटो कटनी गर्दथे।

कुख्राको भाले
घर खाने केटी
ल्या भन्थे बाले

गीत गाएको सुरमा थकान बिर्सिने र हिँडाइ निरन्तर हुने हुनाले पनि ढाक्रेहरूले यी भाका गाएका हुन्। भाकामा माया–मैतालु, बिछोडिएका घर–परिवारको साइनो–सम्झना अनि आफ्ना गाउँघर आदिको उल्लेख हुने गर्छ। यसले पनि ढाक्रे लोकगीत भनिएको हो। एक पक्षले अर्को पक्षलाई प्रशंसा पनि गरेको हुन्छ–

पटुकी फन्को
बैनीको स्वर त
काँशैको रन्को

ढाक्रे प्रचलनले गोठाले लोकगीत वा भाका–लयलाई खोटाङ–भोजपुर भेगबाट घरान–उदयपुर वा झापा–मोरङ आदि स्थानमा पुर्‍याउने वा संस्कृतिकरण गर्ने गरेको देखिन्छ। बसाइ–सराइको परम्पराले पनि लोकगीतका लय–भाका फेरिँदै अरु नै स्वरूपमा रुपान्तरित भएको छ। ढाक्रे जो तिनले हिँडेका गौडा–गल्छेडा र गोहो–गोरेटो साथै कोशी प्रस्रवण क्षेत्रमा गोठालो संस्कृतिसँगै गोठाले लोकगीतले विस्तारित हुने मौका पाएको हो।

गाई हिँड्ने गोहो
त्यो पारि बसेर
गीत गाउने को हो ?

गाउँघरमा मात्रै सिमित गोठाले लोकगीत ढाक्रेहरूले जहाँ–जहाँ पाइला राखे, जहाँ बास बसे, ती ओडार, अक्कर, बगर वा बाटो वन–कुञ्जमा भाका हाल्दै हिँडे। ती भाका सुनेर अर्काले आफ्नो बनायो र गायो। गाउँदै गयो अनि त्यही लय–भाकाले त्यस भेगमा लोकगीतको सह बसायो। लोकलयको संस्कृतीकरण हुँदै गयो। साथै एकबाट अर्कोमा लोकभाका सर्दै जाँदा परिवर्तन पनि हुँदै गयो। लय, भाका लामो वा छोटो हुँदै गयो। लोक टुक्का पनि फेरिँदै जान थाल्यो।

तर, हिजोआज ढाक्रे, गोठाले लोकसंस्कृति लोप हुने–हराउने क्रममा छ। गोठ र गोठाले लोकसंस्कृति पनि विस्थापित हुँदैछ। उकाली, ओराली र देउरालीमा हिँड्ने ढाक्रेहरू छैनन्। पहाडका हरिया नागीमा हुलमा चर्ने भेडा–च्याङ्ग्रा अब हराउने क्रममा छन्। मानिसहरू विकास र समृद्धि खोज्न थालेका छन्।

विकासले बिनास पनि निम्त्याएको देखिन्छ। गोठाले वा ढाक्रे जे भने पनि लोकगीत नेपाली लोकजीवनको महत्वपूर्ण र अमुल्य लोकसंस्कृति हो। लोकसम्पदा हो।

उदायो ध्रुव
जुरुक्क उठी
हिँडिन्छ पूर्व

पूर्वाञ्चलभरिमा पाइने यसप्रकारका लोकलयमा पनि विविधता पाइन्छ। खोटाङ–सोलुतिर बिलम्बित लयमा, भोजुपर, संखुवासभा, तेह्रथुम, धनकुटा आदि क्षेत्रमा मध्य–विलम्बित लय र द्रूत लयमा समेत यो लोकभाका गाउने गरिन्छ। हिजोआज यी भाकाहरू बिस्तारै विलुप्त हुँदैछन्। गोठाले, दाउरे–घाँसे वा ढाक्रे नामले चिनिने मौलिक नेपाली लोकलय विस्थापित हुँदैछन्।

कतिपय ऋतुकालीन, मौसमी लोकगीत, चाडपर्व वा खोतीपातीसँग आवद्ध लोकलयहरु हराइ नै सके भन्दा हुन्छ। सामाजिक प्रचलन, परम्परा, जन्म, पास्नी, छेवर, ब्रतबन्ध वा बिहेबारीमा गाउने केही लोकभाका बिलुप्त भइसकेका छन्। केटाकेटी सुताउने लोरी पनि हिजोआज लोप भइसक्यो। यो सांस्कृतिक क्षति केवल एक जाति, समूह वा समाजको मात्र होइन समग्र मुलुकको पनि हो। किनकी कुनै पनि राष्ट्रको लोकलय, भाका वा लोकगीतहरू संरक्षण, प्रबर्द्धन र सम्बर्द्धनको पखाइमा जहिले पनि रहन्छन्। त्यसलाई लिपिवद्ध गरेर होस् या खोज–अध्ययन गरेर होस्, उजागर गर्दै लानु नै आजको आवश्यकता हो।

गाईको नाउ तारी
छुट्टिने बेला
जै बिदावारी

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।