काठमाडाैं- ३ जुन, भारतको इतिहास र भूगोल दुवै बदलेको दिन। सन् १९४७ जुन ३ का दिन बेलायती उपनिवेश शासनको प्रतिनिधित्व गर्ने भारतका अन्तिम भाइसराय लर्ड माउन्टबेटनले देशलाई दुई हिस्सामा बाँड्ने घोषणा गरे।
भारत विभाजनको यस घटनालाई ‘३ जुन योजना’ वा ‘माउन्टबेटन योजना’ पनि भनिन्छ। ब्रिटिश उपनिवेशवादी शासनको ‘फुटाऊ र राज गर’ नीतिको सबैभन्दा चरम सफलता थियो यो विभाजन। त्यो समय भारतमा हिन्दु–मुस्लिमबीचको दंगा चलिरहेको थियो र अधिकार प्रान्त सरकारमा भएकाले केन्द्र सरकारले केही गर्नसक्ने अवस्था पनि थिएन।
त्यसैले, राजनीतिक र साम्प्रदायिक गतिरोध समाप्त गर्नका लागि ‘३ जुन योजना’ ल्याइयो, जसमा भारतको विभाजनपछि भारत तथा पाकिस्तानलाई अलग–अलग रुपमा सत्ता स्थापना गर्ने विवरण थियो।
यही घोषणा र बेलायती संसद्को निर्णयअनुसार विभाजनलाई अघि बढाइयो। तत्कालीन समयको ३९ करोड जनसंख्यालाई टुक्र्याउनेगरी विभाजनको रेखा खिच्ने जिम्मेवारी दिइएको थियो सर साइरिल रेडक्लिफलाई।
उनी त्यसअघि कहिल्यै भारत आएका थिएनन्। तर, बेलायत सरकारको निर्देशनमा भारत आएका रेडक्लिफले छोटो समयमै पञ्जाव र बंगाललाई अलग गर्नेगरी सीमारेखा खिच्नुपर्ने जिम्मेवारी अनुसार हतारहतारमा सीमारेखा खिचे, जसलाई आज ‘रेडक्लिफ लाईन’ पनि भनिन्छ।
ठूलो सङ्ख्यामा रहेका मुसलमान अल्पसङ्ख्यकहरू हिन्दू बाहुल्य भारतमा अप्ठ्यारोमा पर्नसक्ने भन्ने चिन्ता सम्बोधन गर्न छुट्टै र मूलतः मुसलमान राष्ट्र पाकिस्तान सिर्जना गरियो। विभाजनको समय भारतको भूगोललाई मात्रै हेरियो, तर यहाँको सामाजिक–सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्धलाई हेरिएन।
पञ्जाब र बङ्गालजस्ता भारतका सबैभन्दा ठूला प्रान्त विभाजनमा परे। स्वतन्त्रताको दुई दिनपछि मात्रै नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय सिमाना कहाँ पर्छ भन्ने विस्तृत खाका सार्वजनिक गरियो। विभाजनले आधुनिक समयको सबैभन्दा ठूलो मानवीय सङ्कट निम्त्यायो।
बंगाल र पञ्जावका हरेक जिल्लामा गैर–मुस्लिम वा मुस्लिम जनसंख्याका आधारमा भूभाग बाँडफाँड गरियो। यसो गर्दा कसैका आफन्त भारत र पाकिस्तानमा परे, कसैको घर भारतमा र गोठ पाकिस्तानमा पर्यो। कसैको घर नै आधा भारत र आधा पाकिस्तानमा प¥यो।
यसपछि, विभाजनको समय भएको हिन्दू–मुस्लिम प्रदर्शन र दंगामा ५ लाखदेखि १० लाखको बीचमा मान्छे मारिए। दशौँ हजार महिला अपहरित भए।
युद्ध र अनिकालबाहेकको अवस्थामा सायद त्यो नै इतिहासमा मानिसहरूको सबैभन्दा ठूलो आवागमन थियो। भारतमा रहेका मुस्लिमहरू पाकिस्तानतर्फ लागे, पाकिस्तानमा रहेका हिन्दू र शिखहरू भारततर्फ।
यस विभाजनको काम सकिएलगत्तै अगस्त १४ मा पाकिस्तान र अगस्त १५ मा भारत नयाँ देश बन्यो। भारतमाथिको ब्रिटिश शासन त्यही दिन समाप्त भयो। महिनौँ लामो राजनीतिक गतिरोधपछि बेलायतले मुलुकलाई दुई भागमा विभाजन गर्ने सहमति जनाएको थियो।
सन् १९७१ मा पाकिस्तानबाट टुक्रिएर तत्कालीन ‘पूर्वी पाकिस्तान’ ले नयाँ स्वतन्त्र देश अर्थात् अहिलेको बंगलादेशको स्वरुप लियो। कसैलाई सङ्ख्या यकीन छैन तर त्यसबेला करिब १ करोड २० लाख मानिस शरणार्थी बनेको बताइन्छ।
एउटा पीडादायी रक्तपातमा मुख्य–मुख्य समुदायका व्यक्तिहरू दुवैतर्फका आक्रमणकारी र पीडित थिए। यसका लागि कसैलाई जिम्मेवार पनि बनाइएन। मेलमिलाप प्रक्रिया पनि भएन। भएको के थियो भन्ने विषय लामो समयसम्म मौनतामै हरायो। के भएको थियो भन्नेबारे चलचित्र र साहित्यमा भने धेरथोर कुरा प्रतिबिम्बित भए। चलचित्रमा प्रतिविम्बित भएका एक पात्र हुन् ‘फ्लाइङ सिख’अर्थात् मिल्का सिंह।
०००
मिल्खाको जन्म सन् १९२९ नोभेम्बर २० मा गोविन्दपुरा -हाल पाकिस्तान)मा भएको थियो। जुन अहिले पाकिस्तानको मुजप्फरगढभन्दा १० किलोमिटरमात्रै वर पर्छ। किसान परिवारमा जन्मेका थिए उनी। बुवा आमाको कुल १५ सन्तानमध्ये एक थिए ।
उनको परिवार देश विभाजनको शिकार भयो। सो क्रममा उनका माता, पितासहित ८ भाई–बहिनी मारिए। यस बिभत्स घटनालाई देखेका मिल्खा भारत विभाजनको दंगामा बालबाल बचेका पात्र हुन्।
जसोतसो उनी पाकिस्तानको ट्रेनमा लुकेर दिल्ली पुगे। मिल्खा टिकटबिनै ट्रेनमा यात्रा गर्ने क्रममा पक्राउ परे। उनलाई जेलको सजाय भयो। एक गिलास दूध पिउन उनलाई सेनाको दौडमा हिस्सा लिनुपर्थ्यो। त्यही दौडले पछि उनलाई भारतको महान एथ्लेटस् बनायो।
मिल्खा ‘फ्लाइङ सिंह’का नामले प्रशिद्ध छन। चार पटक एसियन गेममा स्वर्णपदक जितेका मिल्खाले १९६० को रोम ओलम्पिकको ४०० मिटर दौडमा विश्व कीर्तिमान कायम गरेका थिए।
सन् १९५९ को कमनवेल्थ गेम्स्मा भारतलाई पहिलो स्वर्णपदक दिलाएपछि सिंहको चर्चा चुलियो। ४४० मिटरको दौडमा तत्कालिन विश्व रेकर्ड होल्डर मेल्कम स्पेंसलाई पछि पार्दै उनले स्वर्ण जितेका थिए। यो प्रतिस्पधर्मा प्रत्येक चार वर्षमा हुन्छ। बेलायतका पूर्वउपनिवेश राष्ट्रबीच हुने यो प्रतिस्पर्धामा उनले तत्कालीन विश्व कीर्तिमानी माल्कम स्पेन्सलाई ४०० मिटरको दौडमा हराएर स्वर्ण जिते।
मिल्खा त्यो रात सुत्न सकेनन्। अर्को दिन चार बजे ४०० मिटर दौडको फाइनल थियो। बिहान, मिल्खाले बाथटबमा तातोपानीले नुहाए, खाजा खाए र फेरि कम्बल ओडेर सुत्न गए। दिउँसो दुई बजे उनी उठे।
उनले खानामा एक कचौरा सुप र दुई टुक्रा ‘डबल ब्रेड’ लिए। जानाजानी धेरै खाएनन्। ताकि यसले प्रदर्शनलाई असर नपरोस्।
मिल्खाले त्यो दिन सम्झिँदै भनेका थिए, ‘एक बजे मैले कपाल कोरें। त्यसपछि सेतो टालोले गुटुमुटु पार्दै त्यसलाई डल्लो बनाएर सेतो रुमालले छोपें। एयर इन्डिया लेखेको झोलामा मैले स्पाइक जुत्ता, एउटा सानो तौलिया, एउटा काइयो र ग्लुकोजको प्याकेट राखें। त्यसपछि एउटा ट्र्याक सूट लगाएँ। आँखा बन्द गरें र गुरु नानक, गुरु गोबिन्द सिंह र भगवान शिवलाई सम्झें।’
मिल्खा त्यस दिनको हरेक क्षण सम्झन्छन्। ‘मेरो टोली बसमा कुर्दै थिए। जब म आफ्नो सिटमा बसेँ, उनीहरु मसँग जिस्किन थाले। केहीले मिल्खा आज आँप कलरमा देखिएका छन् भने। को देखिएका छन्।एकजनाले सोधे– के भयो? आज किन तपाई खुसी हुनुहुन्न? मैले उनीहरूलाई जवाफ दिइनँ। तर, उनीहरुले मप्रति देखाएको प्रेमले मेरो मन अलि हल्का भएको थियो।’
मिल्खा डराएको देखेर उनका प्रशिक्षक डा होवार्ड उनीसँगै बसिरहेका थिए। भने– ‘आजको दौडले या त तिमीलाई केही बनाउनेछ वा तिमीलाई मेटाउनेछ। यदि तिमी मेरा सुझाव मान्छौं भने माल्कम स्पेन्सलाई हराऊ। तिमीसँग त्यो क्षमता छ।’
डराएका मिल्खालाई हौसला मिल्यो। स्टेडियममा पुगेपछि उनी सिधा ड्रेसिङ रुममा पुगे। त्यहीँ सुते। हल्का ज्वरो आएको जस्तो लाग्यो। त्यसपछि डा होवार्ड फेरि आए। उनले ढाड पछाडी र खुट्टामा मसाज गरे।
उनले मिल्खालाई भने, ‘मेरो छोरो, तिमी तयार होऊ। तिम्रो दौड एक घण्टामा शुरु हुनेवाला छ।’ होवार्डले विगत धेरै दिनदेखि मिल्खाका प्रत्येक विपक्षीहरूको टेक्निकको अध्ययन गरिरहेका थिए।
उनले मिल्खा सुतेको ठाउँमै बसेर टुटेफुटेको हिन्दीमा भने, ‘मिल्खा, मैले स्पेन्सलाई ४०० मिटर दौडिरहेको देखेको छु। ऊ पहिले ३०० मिटरको लागि ढिलो दगुर्छ र अन्तिम सय मिटरमा सबैलाई पाखा लगाउँछ। तिमीले ४०० मिटर दगुर्नुपर्दैन, तिमीले ३५० मिटर मात्रै दगुरे पुग्छ। तिमी सम्झ, यो यति लामो दौड हो।’
उनलाई फाइनल खेलमा सहभागी हुन पहिलो कल ३स्५० मा आयो। ‘हामी ६ जना स्टार्टिङ लाइनमा गएर उभियौं। मैले मेरो तौलियाले खुट्टाको पसिना सफा गरें। दोस्रो कल आउँदा म मेरो स्पाइक बाँध्दै थिएँ। त्यसपछि ट्रयाक सूट फुकालें। टिसर्टमा हेरें, त्यहाँ भारत लेखिएको थियो र अशोक चक्र यसको तल बनेको थियो। मैले लामो सास लिएँ र मसँगै प्रतिस्पर्धा गर्न लागेका साथीहरुलाई शुभकामना दिएँ।’
इंग्ल्याण्डका सालिस्बरी पहिलो लेनमा थिए। त्यसपछि दक्षिण अफ्रिकाका स्पेन्स र अष्ट्रेलियाका केर, जमैकाका ग्यासपार, क्यानाडाका टोब्याको र छैटौं लेनमा भारतका मिल्खा सिंह थिए।
चाँडै नै स्टार्टरले भने- अन योअर मार्क। मिल्खाले आफ्नो बायाँ खुट्टा शुरुको रेखामा राखे, दायाँ घुँडा समानान्तर बायाँ खुट्टामा ल्याए र दुवै हातले भुँइ छोए। स्टार्टरले गोली चलाउने बित्तिकै मिल्खा दौडिहाले जसरी अरिङ्गालको एक झुन्ड उनको पछाडि थियो। उनलाई होवार्डले दिएको सल्लाह सम्झना थियो। उनले पहिलो तीन सय मिटरमा आफ्नो सबै शक्ति दिए।
मिल्खा अगाडि दौडिरहेका थिए। स्पेन्सले थाहा पाए कि मिल्खा बिजुलीको बेगमा दगुर्दै छन्। उनले पनि मिल्खाभन्दा अगाडि निस्कने प्रयास गरे। तर, यसपालि भाग्य पनि मिल्खाको पक्षमा थियो।
मिल्खा सम्झन्छन्, ‘दौड अन्त्य हुन ५० मिटर बाँकी छदाँ नै मैले सेतो टेप देखेको थिएँ। स्पेन्सको अगाडि पुग्न भरसक प्रयास गरें। जब मैले टेप छोएँ, स्पेन्स र मेरो दुरी आधा फिट मात्र थियो। बेलायतीहरू पूर्ण शक्तिका साथ कराइरहेका थिए- कम अन सिंह, कम अन सिंह। टेप छुने बित्तिकै म बेहोश भएँ र भुइँमा लडें।’
तुरुन्तै उनलाई स्ट्रेचरमा राखेर ट्रयाक बाहिर ल्याउँदै डाक्टरकहाँ लगियो। जहाँ उनलाई अक्सिजन दिइयो। जब उनी होसमा आए तब उनलाई थाहा भयो- एउटा ठूलो उपलब्धि हासिल गरिसकेको रहेछु।
केहीबेरमा होस खुलेपछि साथीहरुले उनलाई काँधमा बोक्दै पूरै स्टेडियम घुमाए। कमनवेल्थ गेम्समा कुनै भारतीयले स्वर्ण पदक जितेको यो पहिलोपटक थियो।
त्यसपछि इंग्ल्याण्डकी महारानीले सिंहको घाँटीमा स्वर्णपदक झुण्ड्याइदिएकी थिइन्। भारतीय झन्डा माथि उठेसँगै मिल्खाका आँखामा छचल्किएका आँशुले धेरैलाई भावुक बनाए ।
उनले एक छोटो कपाल भएकी, साडी लगाएकी युवतीलाई भीआईपी घेराबाट आउँदै गरेको देखे। भारतीय टिमका प्रमुख अश्विनी कुमारले उनको परिचय गराए। उनी विजयलक्ष्मी पण्डित थिइन्, बेलायतका लागि भारतीय उच्चायुक्त।
मिल्खा सिंह सम्झन्छन्, ‘उनले मलाई अँगाले हालेर अभिवादन गरिन्। त्यसपछि उनले भनिन्– तत्कालिन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूलाई मैले तिम्रो जितको सन्देश पठाइसकेको छु। यस्तो ठूलो उपलब्धि हासिल गरेका छौ, भन तिमी के इनाम लिन चाहन्छौं।’
मिल्खाले भनेका छन्, ‘मलाई के गरौं गरौं भयो। मेरो मुखबाट फ्याट्टै निस्कियो– यस जितको खुशीमा सम्पूर्ण भारतभर सार्वजनिक विदा दिनू। जुन दिन म भारत पुगेँ, नेहरूले आफ्नो वाचा पूरा गर्नुभो र सम्पूर्ण देशमा विदाको घोषणा भयो।’
मिल्खाको ‘फ्लाइङ्ग सिख’ नामको पछाडीको कथा भने मन छुने छ। उनले सन् २०१६ मा इन्डिया टुडेलाई दिएको अन्तरवार्तामा यसको खुलासा गरेका थिए। चार पटक एसियाली खेलमा स्वर्ण पदक जितेका मिल्खाले सन् १९५६ को ओलम्पिकमा भारतको प्रतिनिधित्व गरेका थिए।
उनलाई सन् १९५९ मा भारतको सर्वश्रेष्ठ सम्मान पद्मश्रीबाट पद्यमश्रीबाट सम्मानित गरिएको थियो। सन् १९६० को रोम ओलम्पिकमा मिल्खाको प्रर्दशनलाई सर्वश्रेष्ठ मानिन्छ। उनी ४ सय मिटर फाइनलमा चौथो स्थानमा रहेका थिए।
१९६० मा मिल्खा सिंहलाई पाकिस्तानबाट भारत–पाकिस्तान एथ्लेटिक्स प्रतियोगितामा सहभागिताका लागि निमन्त्रणा आएको थियो। भर्खरै टोकियो ओलम्पिकमा पाकिस्तानका सर्वश्रेष्ठ धावक अब्दुल खालिकलाई २०० मिटरमा हराएपछि पाकिस्तानले उनलाई बोलाएको थियो।
पाकिस्तानीहरु खालिक र सिंहबीचको प्रतिस्पर्धा पाकिस्तानी भूमिमा होस् भन्ने चाहान्थे। देश विभाजनका बेला आफ्ना परिवारमाथि भएको हिंसा उनको मानसपटलमा अझै ताजा थियो।
उनको आँखाकै अगाडि उनका बुबाको हत्या भएको थियो। सोही कारण उनी पाकिस्तान जान चाहँदैन्थे। उनले सो प्रस्ताव अस्वीकार गर्दिए। तर, भारतमा उनी जस्तो अब्बल सायदै अरु कोही खेलाडी थिए। त्यसैले उनलाई फकाउन पुगे, तत्कालिन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरु। भरखरै टुक्रिएका दुई देशलाई नजिक ल्याउने कडि भएको कारण उनले सम्झाइबुझाइ गरे। अनि बल्ल पाकिस्तान जान राजी भए मिल्खा। त्यो समय अब्दुल खालिक पाकिस्तानका सबैभन्दा तीव्र गतिका धावक थिए।
घरेलु मैदान। एक त प्रशिद्ध खालिक। प्रतियोगिताको दौरान करिब ६० हजार पाकिस्तानी समर्थक खालिकलाई हौसला दिन लाहोरको स्टेडियममा पुगेका थिए। मिल्खा पाकिस्तानी भएको र देश विभाजनपश्चात भारत पुगेको खालिकलाई थाहा नभएको होइन। उनले दौड शुरु हुनुपूर्व नै उनलाई चिढ्याए। मिल्खालाई सो दौड जित्नु थियो र खालिकलाई सवक सिकाउनु थियो। त्यसैले उनले त्यो बचन मनमा लिए।
जसै स्टार्टरले पेस्तोल पड्काए, मिल्खाले दौड शुरु गरे। शुरुमा खालिक अगाडी मिल्खा पछाडी पछाडी थिए। ‘दर्शकहरु चिच्याँइरहेका थिए, पाकिस्तान जिन्दाबाद, अब्दुल खालिक जिन्दाबाद।’
तर, १०० मिटर पूरा हुनै लाग्दा मिल्खाले सबैलाई चकित बनाए। स्टेडियममा जम्मा भएका दर्शक जुरुक्क उठे। खालिकको समर्थन गरिरहेका दर्शकले मिल्खाको नाम लिन थाले। किनकि मिल्खा उनको नजिक पुगिसकेका थिए।
मिल्खाको गतिका अघि टिक्न सकेनन् खालिक। त्यसपछि मिल्खालाई खालिकले भेटाउनै सकेनन। जब अन्तिम टेपलाई मिल्खाले छोए त्यसबेला उनी खालिकभन्दा १० मिटर अगाडि थिए। उनले २०।७ सेकेन्डमै उक्त २०० मिटरको दूरी पार गरेका थिए। यो त्यसबेलाको विश्व रेकर्डको बराबरी थियो।
जब दौड सकियो, खालिक भुईंमा घोप्टो परेर रोइरहेका थिए। मिल्खा उजको नजिक गए। उनले खालिकको पिठ्यूमा थपथपाए र भने, ‘जित हार खेलको एक हिस्सा हो। यो दिमागमा लिनुहुँदैन।’
दौड जित्ने बित्तिकै तत्कालिन राष्ट्रपति, फिल्ड मार्शल अयूब खानले उनलाई पदक लगाइदिए। पदक लगाउँदै खानले भने, ‘मिल्खा, आज तिमी दौडेको होइनौं, उडेका हौ। म तिमीलाई फ्लाइङ सिखको उपमा दिन्छु।’
त्यसपछि उनी ‘फ्लाइङ्ग सिख’को नामबाट छाए।
०००
उनै ९१ वर्षीय एथ्लेटिक्सका भारतीय कीर्तिमानी धावक मिल्खाको शनिबार निधन भएको छ। भारतका सबैभन्दा तेज धावक मानिने मिल्खाले शनिबार चंढीगढमा अन्तिम सास लिए।
मिल्खाले पछिल्लो एक महिना कोरोनासँग निरन्तर लडाइँ लडेका थिए। पछिल्लो समय उनी कोरोना संक्रमणमुक्त भइसकेका थिए। तर, त्यसपछिको पोस्ट कोभिड असरलाई उनको बुढो शरीरले थेग्न सकेन। मिल्खाको परिवारमा एक छोरा र तीन छोरी छन्। उनकी पत्नी निर्मल कौरको समेत कोरोनाकै कारण निधन भएको थियो। कौर भारतीय भलिबल टिमकी पूर्व कप्तानसमेत थिइन्।
कौरको पनि एक हप्ता अघि ८५ वर्षको उमेरमा कोरोनाकै कारण निधन भएको थियो। एकैपटक देशले दुई इतिहासको साक्षीलाई गुमाएको छ। भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले उनको निधनमा दुःख व्यक्त गर्दै सिंहलाई स्वतन्त्र भारतको पहिलो ‘स्पोर्टिङ सुपरस्टार’का रुपमा चित्रित गरेका छन्।
मिल्खाको जीवनमा आधारित फिल्म ‘भाग मिल्खा भाग’मा जीवन्त अभिनय गरेका अभिनेता फरहान अख्तरले एक भावुक पोस्ट गर्दै श्रद्धान्जली दिएका छन्।
‘एकदमै प्रिय मिल्खा जी, तपाई नरहनुभएको कुरामा अहिले पनि विश्वास लागिरहेको छैन। साँचो कुरा यो हो कि तपाई सदा जीवित रहनुहुनेछ। तपाईं विसाल मन भएको मायालु र जमीनसँग जोडिएको मान्छे हुनुहुन्थ्यो। तपाईं एक विचार हुनुहुन्थ्यो।’
मिल्खा अब कहिल्यै फर्किएर नआउने बाटोमा पुगेका छन्। तर, उनी नभएपनि उनले बनाएको एक गर्बिलो इतिहास ज्यूँदै छ, शरिर मेटिएर गएपनि उनको त्यो इतिहास कहिल्यै मेटिने छैन। उनी देश विभाजन हुँदाको अकल्पनीय पीडा व्यहोर्ने साक्षी थिए, छन् र रहिरहनेछन्।
(एजेन्सीहरुको सहयोगमा)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1751267101.jpg)
-1751273553.jpg)
-1749826086.png)
