मातृत्व मानव संरचनाका दुई अभिन्न पाटा हुन्, सृष्टिका अस्तित्व हुन्, हरेक विवाहित जोडिका सपना र वरदान हुन्। यस अर्थमा सुरक्षित गर्भधारण जीवन चक्रको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण विषय हो। विश्वव्यापिरुपमा नै सुरक्षित मातृत्व अत्यन्त गहन बहसको विषय बन्ने गर्दछ। सुरक्षित गर्भधारण स्वास्थ क्षेत्रमा विकासको मापक पनि हो। स्वास्थ्य सेवा विभागको वार्षिक स्वास्थ प्रतिवेदन अनुरुप मातृमृत्यु दर प्रतिलाख १७० रहेको छ।
सुरक्षित गर्भधारणको अवधारणा गर्भ रहनु भन्दा पहिले बाट नै शुरु हुन्छ। शारीरिक स्वस्थता, पारिवारिक सहिष्णुता र समसापेक्ष चिकित्सकिय परामर्श, जाँच र उपचार नै सुरक्षित गर्भधारणका अभिन्न अङ्गहरु हुन्। आमा र बच्चाको स्वास्थ्य अवस्थाको जाँचका लागि अपरिहार्य मानिने एउटा जाँच हो अल्ट्रासाउन्ड अर्थात् भिडियो एक्स-रे।
अल्ट्रासाउन्डले हामिले सुन्नसक्ने भन्दा बढी आवृत्तिको ध्वनी प्रयोग गरेर, त्यसबाट आउने प्रतिबिम्बको अध्ययन गरेर शरीरका भित्रि भागहरुको चित्र कोर्ने तथा शरिरको कुनै भागमा रगतको प्रवाह रहेको नरहेको पत्ता लगाउने गर्दछ। भिडियो एक्स(रे झट्ट नाम सुन्दा एक्स(रे जस्तो सुनिएतापनि यसमा विकिरणको खतरा रहदैन। यसको प्रयोग गरेर विभिन्न शल्यक्रियाहरु बढी सुरक्षित तरिकाले गर्न सकिन्छ। सबैभन्दा कम समयमा शरीरका भित्री अङ्गको जानकारी दिने भएकाले आकस्मिक बेलामा यसको प्रयोग अति महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
विकिरणको खतरा नहुने यस प्रविधिद्वारा गर्भावस्थामा भ्रुणको स्वास्थ्य जाँच गरेको सायद हामी सबैले देखिसकेको हुनुपर्दछ। गर्भ रहेको नरहेको थाहा पाउन देखि गर्भ सँग सम्बन्धित जोखिमहरुको पूर्व पहिचान गर्न र गर्भमा रहेको बच्चा सँग सम्बन्धित विभिन्न जानकारी हरु द्वारा बच्चाको स्वास्थ्यको स्थिति यकिन गर्न यसको प्रयोग गरिन्छ।
सामान्यतया अल्ट्रासाउन्ड कहिले गरिन्छ ?
सामान्य शारीरिक अवस्थामा गर्भ रहेको ६-१० हप्तामा पहिलो, १८-२२ हप्तामा दोस्रो र आवश्यकता अनुसार अन्तिम ३ महिनामा वा प्रसवपूर्व अल्ट्रासाउन्ड जाँच गरिन्छ। हप्ताको गणना पछिल्लो भएको महिनावारीको पहिलो दिन बाट गरिन्छ।
डेटिङ स्क्यान (लेभेल १ अल्ट्रासाउन्ड) भनेको के हो?
गर्भ रहेको ६-१० हप्तामा गरिने अल्ट्रासाउन्डलाई डेटिङ स्क्यान भनिन्छ। डेटिङ अर्थात् मिति, यो स्क्यानबाट बच्चा जन्मने मिति सरदर तय गरिन्छ। सामान्य अर्थमा यसमा बच्चा गर्भमा बसेको कुराको आधिकारिक पुष्टि गरिन्छ र बच्चाको लम्बाइ नापेर उमेर समेत पत्ता लगाइन्छ। यसमा बच्चाको मुटुको चाल हेरेर बच्चाको स्वास्थ स्थिति र बच्चा सँग जोडिएको सालको स्थान बारे समेत जानकारी हुन्छ। त्यस्तै गर्भमा एक भन्दा बढि बच्चा रहेमा त्यसको पनि पहिचान हुन्छ। त्यस्तै बच्चा पाठेघर बाहिर बसेको हुन सक्ने सम्भावनालाई हटाउन समेत यो स्क्यानले मद्दत गर्दछ।
गर्भावस्थामा ३० वर्ष भन्दा बढी भएकाहरुलाई ११ देखि १४ हप्ताको बिचमा घाँटिको पछाडिको भाग छालाको मोटोपना (नुकल ट्रान्सलुसेन्सि) नापेर डाउन्स सिन्ड्रोम नामक रोगको सम्भाव्यता पत्ता लगाउन सकिन्छ।
एनोमेलि स्क्यान (लेभेल २ अल्ट्रासाउन्ड ) भनेको के हो?
एनोमेलि अर्थात् अङ्गभङ्गता। १८ देखि २२ हप्ताको बिचमा गरिने अल्ट्रासाउन्ड बाट बच्चाको स्वास्थ स्थितिको बिस्तृत जानकारी पाइन्छ। यस बेला सम्म प्रायस् सम्पूर्ण अङ्गहरु बनिसक्ने भएकाले कुनै अङ्गको विकास हुन नसकेको जटिल परिस्थिति भएमा यस बेला गरिने अल्ट्रासाउन्ड बाट सो कुराको पहिचान गर्न सकिन्छ।
बच्चाको टाउको, पेट र खुट्टाको नापको मद्दतले बच्चाको उमेर पत्ता लगाइन्छ र गर्भ विकास समयसापेक्ष भएको नभएको निचोड निकालिन्छ। त्यस्तै बच्चाको टाउको, गिदि, अनुहार, आँखा, ओठ, मुख, मुटु, पेट, मृगौला, छाती र पेट बिचको पर्दा ९डायफ्राम०, ढाड, हात, खुट्टा लगायत विभिन्न अङ्गको विस्तृत अध्ययन गरिन्छ। साल र नालको अवस्था तथा बच्चा वरिपरि रहेको पानीको मात्राको पनि अध्ययन गरिन्छ। बच्चाको कुनै अङ्गमा कुनै समस्या देखिएमा बच्चा गर्भमा राखिराख्न मिल्ने, कुनै औषधि उपचार गर्नुपर्ने वा गर्भपतन गर्नुपर्ने फैसला गरिन्छ।
चिकित्सकको सल्लाह अनुसार बच्चा वा आमाको स्वास्थ्यमा कुनै प्रतिकूल असर देखिने भएमा जुनसुकै बेला गर्भपतन गर्न पाउने कानुनी हक छ। यो स्क्यान गर्न चिकित्सकमा कुशल दक्षताको आवस्यकता पर्दछ।
अल्ट्रासाउन्ड गर्न पर्ने आकस्मिक अवस्था कस्तो बेला पर्दछ ?
चिकित्सकिय परामर्श बमोजिम आमा वा बच्चाको स्वास्थमा कुनै शंका लागेमा यो जाँच गरिन्छ। पेट भित्र बच्चा चलेको थाहा नपाएमा, अरु बेला भन्दा अत्यन्त असहज पेट दुखेमा, मिति भन्दा पहिला नै बच्चाको पानीको थैली फुटेमा तथा रक्तस्राव भइरहेमा वा समयपूर्व व्यथा च्यापेमा यो जाँच गराइने गरिन्छ। बच्चाको विकासमा कुनै अवरोध देखिएमा वा उच्च जोखिमको गर्भावस्था भएमा यो जाँच पटकपटक गर्नुपर्ने हुन्छ।
उच्च जोखिमको गर्भावस्था भन्नाले उमेर बढी भएको, उच्च रक्तचाप वा अन्य कुनै मुटुरोग वा चिनिरोग वा रक्तअल्पता वा कुनै संक्रमण भएको, पहिला कुनै बच्चा खेर गएको वा अत्यन्त कम तौलको बच्चा भएको, जिउमा झट्का हान्ने सम्बन्धि समस्या भएको, जुडुवा बच्चा भएको लगायत लाई बुझिन्छ।
डप्लर अल्ट्रासाउन्ड के हो ?
अल्ट्रासाउन्डको एउटा विशेष प्रकार हो, डप्लर अल्ट्रासाउन्ड। यो जाँचमा रगतको बहावको अध्ययन गरेर कुनै अङ्गमा मुटुको चाल अनुसार सञ्चार भइरहेको रगत मात्रा र सो अङ्गको विकासको अध्ययन हुने गर्दछ। यो जाँचको मद्दतले पेटमा भएको बच्चाको विकासलाई जाँच गर्न सकिन्छ। समय भन्दा कम तौल भएका वा शरीरका विभिन्न अङ्गको समानुपातिक रुपमा विकास नभएमा यो जाँच गर्ने गरिन्छ। यो जाँचले बच्चाको विकास समय अनुसार नहुनुको कारण समेत पत्ता लगाउने गर्दछ। यो जाँच गर्न समेत चिकित्सकमा कुशल दक्षताको आवश्यकता पर्दछ।
टिभिएस् अल्ट्रासाउन्ड के हो ?
अल्ट्रासाउन्ड मेसिनको जाँच गर्ने भाग (प्रोब) लाई योनि भित्र छिराएर गरिने विशेष प्रकारको अल्ट्रासाउन्ड हो, टिभिएस्। यसबाट पाठेघर लगायत वरिपरिका अङ्गहरु स्पष्ट रुपमा देखिन्छन्। यसको प्रयोग कहिलेकाही पाठेघर भन्दा बहिर बच्चा बसेको शंका लाग्दा वा पेटबाट जाँच गर्दा कुनै अस्पष्टता भएमा गरिन्छ। त्यस्तै गरि मलद्वार बाट समेत विशेष अवस्थामा पाठेघर वरिपरिका अङ्गहरु जाँच गरिन्छ।
गर्भको बच्चाको लिङ्ग पहिचान
गर्भ जाँचको बेलामा सबैभन्दा बढी सोधिने प्रश्न मध्येको एक हो, बच्चाको लिङ्ग, छोरा वा छोरी। पश्चिमी राष्ट्रहरुमा यो एक सहज प्रश्न भएतापनि हाम्रो देशमा यो प्रश्नको उत्तर गैरकानुनी मानिन्छ। लिङ्ग पहिचानका आधारमा बढ्दो गर्भपतन र सामाजिक रुपमा छोरा प्रतिको अभिलाषाले छोरी भ्रुण हत्याको कारण गर्भको बच्चाको लिङ्ग पहिचान कानुनी रुपमा बर्जित छ।
यदाकदा, नेपालमा यस्ता क्रियाकलाप भइरहेको पत्रीकामा पढ्न, सुन्न पाइन्छ। ज्ञात रहोस्, जति सुकै बिज्ञ र अनुभवी चिकित्सकले लिङ्ग पहिचान गरेतापनि शतप्रतिशत सहि पहिचान गर्ने क्षमता कसैमा हुँदैन। अर्थात् विभिन्न आधारमा छोरा वा छोरी भनी सम्भाव्य पहिचान गरिएतापनी शत प्रतिशत यकिन हुने सम्भावना रहदैन। छोरी भनेर भ्रुण हत्या गरेपछी बाहिर हेर्दा छोरा पाइएको समाचार पत्रीकामा हामीले कहिलेकाही पढ्ने शायद यही कारणले हुन्। चोक्टा खान गाकी बुढी झोलमा डुबेर मरी भनेझैं !!!
अल्ट्रासाउन्ड जाँचका जोखिम के-के हुन्?
यो जाँचमा कुनै पनि किसिमको विकिरणको प्रयोग हुँदैन तथा कुनै औजार वा सियोले घोच्ने समेत हुँदैन। यो जाँचले आमा वा बच्चामा कुनै प्रतिकूल असर पार्दैन।
अल्ट्रासाउन्ड गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु
पहिलो ३ महिनाको अल्ट्रासाउन्ड गर्दा पिसाब च्यापेर मात्र अल्ट्रासाउन्ड गराउनुपर्दछ। पाठेघरलाई भरिएको पिसाब थैलीले धकेले मात्र यो देखिने भएकाले पिसाब च्यापनुपर्ने हुन्छ। शारीरिक अशक्तताका कारण पिसाब च्याप्न नसक्ने विशेष अवस्था भएमा चिकित्सकलाई जानकारी गराउनु पर्दछ। हल्का चिसो जेलि लगाएर मेसिनको प्रोब (पेटमा छोएर जाचिने अल्ट्रासाउन्ड मेसिनको एउटा क्यामेरा सरहको भाग) ले यो जाँच गरिन्छ।
सुरक्षित रुपमा आमा र बच्चाको स्वास्थ स्थितिको जानकारी दिने र सम्भाव्य जोखिम बाट सतर्क गराउने तथा उचित उपचारको मार्गदर्शन गराउने भएकाले गर्भावस्थामा अल्ट्रासाउन्डको अत्यन्त उच्च महत्त्व रहेको छ। पेट भित्र रहेको बच्चाको सचिब आकृती टिभीमा देखिने भएकाले आमा-बुबाका लागि यो भावुक विषय समेत रहँदै आएको छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1750327258.png)
-1749826086.png)
