'चिसो मान्छे'लाई बाजुराली लवजमा ल्याउँदाको न्यानो अनुभूति

सिनेमा

डिबी खड्का बिहीबार, असार ९, २०७९ २०:२५

'चिसो मान्छे' हलमा एक हप्तादेखि प्रदर्शनरत् छ। त्‍यसका विषयमा क्रियाप्रतिक्रिया आइरहेका छन्। सिर्जनाको मुख्य कमाइ नै प्रतिक्रिया हो। त्यसले समाजमा ल्याउने तरंग र पार्ने प्रभाव हो। पोष्टर सार्वजनिक भएदेखि नै प्रतिक्रियाले 'रेकर्ड ब्रेक' गरिसकेको छ। सहायक कमाइ आर्थिक उपलब्धि होला। निर्देशक दीपेन्द्र के खनालमा सन्तुष्टि देखिन्छ। प्यास र पैसाको प्राप्ति मानवका असीमित चाह हुन्। 'भयो, पुग्यो' भनेर यी दुईबाट भागेको मान्छे सितिमिति भेटिन्न। त्यसकारण फिल्मको कमाइबाट निर्माण पक्ष दु:खी नहुनु नै खुसीकाे कुरा हो।

मैले कुनै समय फिल्मलाई केन्द्रमा राखेर पत्रकारिता गरेको थिएँ। उक्त 'बिट'मा सक्रिय लेखन छाडेको झन्डै ७ वर्षपछि यो फिल्मको 'टिम'मा जोडिने अवसर पाएँ। भाषा स्थानीयकरण (अनुवाद)को भूमिका प्राप्त गर्नुलाई मैले उच्च अवसरका रुपमा लिएको छु। यसका पछाडि अनेक कारण छन्। त्यसैले 'चिसो मान्छे' हलमा चलिरहँदा म भने 'न्यानो' महसुस गरिरहेको छु।

यसको पहिलो कारण हो, बाजुराली भाषाको पहिचान। माता र मातृत्वसँग जोडिएका हरकुरा सबैलाई प्रिय लाग्छन्। आफूले बोलीहुर्केको भाषालाई फिल्ममार्फत् व्यापक बनाउने कुरा मात्रै होइन, इतिहासको एउटा पानामा दस्तावेज बनाएर छाड्ने अवसर प्राप्त भएको छ। योजनाबद्ध रुपमा लागें भने पनि सम्भव तुल्याउन नसक्ने कुरा मित्र दीपेन्द्र के खनालको सहयोगले पूरा भयो।

खश भाषाबाट अपभ्रंश, अझ भनौं स्थानीयकरण भएर अनेक सहायक भाषा बनेका छन्। नेपाली भाषा पनि खशकै अपभ्रश (भाषा विज्ञहरुले विकसित पनि भन्लान्) स्वरुप हो। बाजुराली भाषा पनि दुरुस्तै खश (सिञ्जा क्षेत्र) भन्दा केही फरक र डोटेलीभन्दा पनि भिन्दै हो। तर, त्यसको आफ्नै मौलिक पहिचान थिएन।

बाजुराली जस्तै अछामी, बझाङ्गीलगायतका भाषा पनि आफ्नै पहिचान बनाउन सक्रिय देखिन्छन्। यी तीन जिल्लाको बोलीभाषामा ८० प्रतिशतभन्दा बढी समानता भने छ। बाजुरा सुदूरपश्चिममा भएकाले धेरैले त्यहाँ बोलिने भाषा 'डोटेली' ठान्छन्। डोटेलीका धेरै शब्दसँग समानता छ, तर लवजमा ठूलो भिन्नता छ। बाजुराको लवज सुन्दा कर्णालीमा बोलिने 'खश' महसुस हुन्छ। यहीँकहीँ दोसाँधमा रहेको एउटा लवज र भाषा राष्ट्रियकरणको यो क्षण मेरा लागि चिसो मान्छेकी एक पात्र पुष्पाको 'युँ समय याइँ रोक्किजाउ' हो।

फिल्म रिलिजअघि यसका कलाकार, निर्माता र निर्देशकलाई आफ्नो खालको उत्सुकता र त्रास थियो होला। पृष्ठभूमिमा म र भाषा स्थानीयकरणमा सघाउने शोभा थापालाई डर थियो, 'भाषा र लवजले फिल्म नै समस्या पर्छ कि?'

डर दुई खालको थियो- एक हामीले अपेक्षा गरेअनुसार कलाकारहरुले उताको लवज पकड्न सकेका छन् कि छैनन्। (ढुक्कचाहिँ केमा थियौं भने उक्त भाषा बोल्न कलाकार स्वस्तिमा खड्का र देशभक्त खनाल आफूलाई पात्रमा पर्गेल्न कुनै कसुर बाँकी राख्नेवाला थिएनन्।)

अर्को डर थियो- भाषा बुझिदिएनन् भने के गर्ने? यो डर मैले फिल्म रिलिजअघि निर्देशक खनालसामु पनि प्रस्तुत गरेको थिएँ। भनेको थिएँ- सबटाइटल चाहिन्छ कि?

तर उनी ढुक्क देखिए, 'दृष्य र भाषाको संयोजनबाट बुझाउने कोशिश गर्ने हो। आफ्नै भाषामा सबटाइटल चाहिँदैन।' खनालको आत्मविश्वास खरो उत्रिएको छ, फिल्म हेर्ने धेरैले बुझेका छन् र कतिले कोशिश गरेका छन्।

मुख्य कलाकार बाजुराको वेषभूषामा प्रस्तुत गर्ने निर्णय निर्देशक खनालको साहसिक यात्रा हो। उनको यो निर्णयको परिणामजस्तो पनि आउन सक्थ्यो। किनभने बाजुराली भाषासँग उनी आफैं पनि पहिलोपटक परिचित हुँदै थिए। कलाकारको लवज र संवादको स्थानीयकरणको जिम्मा अर्कैलाई लगाएर राम्रो फिल्म बनाउने साहस सबै निर्देशकसँग हुँदैन। त्यसैमाथि यो कामका लागि म 'अप्रमाणित' व्यक्ति थिएँ। कुनैबेला अग्रज सञ्चारकर्मी मन्टेश्वरी राजभण्डारी दिदीको विश्वासमा एउटा रेडियो नाटक स्थानीयकरण गरेको सामान्य अनुभवबाहेक मसँग अरु केही थिएन।

अभिनेत्री खड्काको अभिनयको प्रशंसक त पहिल्यै थिएँ। यो फिल्म निर्माण थाल्नुअघि पात्रप्रतिको समर्पण, लगनशीलता र स-साना कुरामा पनि सम्झौता नगर्ने स्वभावको 'फ्यान' भएँ। फिल्‍मको स्क्रिप्टलाई बाजुराली भाषामा रुपान्तरण गरिसकेपछि हामी बाजुरा पुगेका थियौं। निर्देशक खनालसँगै मुख्य कलाकार खड्का र देशभक्त खनाल एक हप्ता बस्यौं त्‍यहाँ।

निर्देशक खनालको मुख्य उद्देश्य कलाकारद्वयले स्थानीय परिवेश र आफूले अभिनय गर्ने पात्रसँग साक्षात्कार गरुन् भन्ने थियो। तर, अभिनेत्री खड्काले त्यो प्रक्रिया काठमाडौंमै थालिसकेकी थिइन्। मैले शुद्ध नेपाली बोल्ने प्रयास गर्दागर्दै पनि फुत्किने वाक्य र लवज पहिलो भेटघाटबाटै पकड्न थालेकी थिइन्।

एक हप्ता बाजुरा बिताएर फर्किदा उनले आफूलाई त्यहीँको युवतीका रुपमा करिब-करिब तयार गरिसकेकी थिइन्। स्थानीयसँग बढीभन्दा बढी साक्षात्कार गर्ने उनको रुचिले आफूले अभिनय गर्न लागेको पात्रका लागि चाहिने स-साना कुराहरु बटुल्न सकिन्। जसले दृष्यमा दुरुस्त उतार्न सघाएको छ।

कोरोनाको पहिलो लहरबाट सिर्जित आतंक हामी धेरैले बिर्सिसकेका छौं। जस्तो हामीले भूकम्प पनि धेरै चाँडो बिर्सेका हौं। त्यसैले फिल्म हेरेपछि कतिपयले प्रतिक्रिया दिएका छन्- समाज यति चिसो भइसक्यो?

उक्त समयमा समाज यो भन्दा चिसो थियो। चीनबाट उद्धार गरेर नेपाल ल्याइएका नेपालीहरुलाई 'क्वारेन्टिन'मा राख्न खोज्दा आन्दोलन भएको बिर्सिसक्यौं। आफन्त नजिक नगएका कारण स्वयंसेवीले बिरामी ओसारेको बिर्स्‍यौं। शव व्यवस्थापनमा परेका सकस बिर्स्यौं। आफन्तलाई समेत बास दिन आनाकानी गरेको बिर्स्यौं र टोलटोलमा बाँस तेर्स्याएको पनि बिर्सिसक्यौं। छोटो स्मरण हामी नेपालीको साझा समस्या हो र म पनि त्यही ड्याङमा पर्छु।

त्यही सन्दर्भलाई लिएर एउटा ट्राभल फिल्म बनाउन लेखक/निर्देशक खनाल कस्सिए। उनी यो यात्रा काठमाडौंबाट पूर्वको कुनै पहाडी जिल्लासम्म पनि गर्न सक्थे। तर, उनको स्वभाव अरु नगएको ठाउँ जाने र अरुले नउठाएको विषय उठाउने छ। धेरैले हेरेका 'पशुपति प्रसाद' र 'आमा' मात्रै होइन, थोरैले हेरेको 'भिजिलान्ते थ्रीडी' पनि यसको उदाहरण हो।

यो फिल्ममा म जोडिनुको ठूलो कुनै घटना छैन। उनले फिल्म लेखिरहेको सन्दर्भमा मैले मेरो आफ्नो गाउँको पुरानो तस्बिर फेसबुकमा सेयर गरेको थिएँ। एउटा सुदूर पहाडी गाउँ परिकल्पना गरिरहेका उनको उक्त तस्बिरले ध्यानाकृष्ट गरायो। उनले त्यही बेला फोन गरेर सोधेका थिए- यो कुन गाउँ हो?

मैले भनें- बाजुराको रजाली।

उनले त्यहाँ फिल्म सुटिङ गर्ने मनसाय राखे। झन्डै ११ सय किलोमिटरको यात्रा गरेर फिल्म सुटिङ गर्नु आफैंमा चुनौतीपूर्ण मात्रै होइन, खर्चिलो पनि हुन्थ्यो। मैले सहज नहुने अवगत गराएँ।

खनालले एउटा प्रतिप्रश्न गरे, 'त्यहाँसम्म गाडी त पुग्छ?'

गाडी पुग्ने कुरा गरेपछि उनले सुटिङस्थल फाइनल गरेर संवाद स्थानीय भाषामा अनुवाद गर्न स्क्रिप्ट पठाए। एकसरो पढेपछि मलाई लाग्यो, 'आफ्नो भाषा अरुलाई सुनाउने उपयुक्त मौका यही हो।'

त्यो समय 'खाया हुन्', 'भया हुन्' भन्दै गरिएको 'क्यारिकेचर' सुदूरपश्चिमको लवज र भाषाका रुपमा 'स्थापित' हुनसक्ने जोखिम बढ्दो थियो। गीत र फिल्ममा यसको प्रयोग भइरहेको थियो। सकेको जति वास्तविक लवज र भाषा आमजनमाझ पुर्‍याउने सही समय आइपुगेको महसुस भयो।

अहिले पनि केहीको प्रश्न सुन्छु- फिल्म सुदूरपश्चिमकै कथा-व्यथा होइन।

पहिलो दृष्टिमा मलाई पनि लागेको त्यही हो। यो त जुन गाउँ, जुन बाटो र जुन ठाउँ गरे पनि हुन्थ्यो। बालविवाह हरेक अविकसित गाउँमा हुन्छ। छुवाछुतका लागि काठमाडौं नै काफी छ। दलितलाई कोठा भाडामा नदिएको मुद्दा ताजै छ। बाँकी जीवन रापतापपूर्ण बनाउन परदेश पुगेर 'चिसो' भइ फर्किने मान्छेहरुको संख्या बाजुराभन्दा अरु नै जिल्लामा बढी छ। यात्रामा बढ्ने सामिप्यता त पूर्वतिरको राजमार्गमा पनि हुने नै भयो!

मेरा यी अनेक प्रश्नमाथि निर्देशक खनालले प्रतिप्रश्न गरे, 'देशको यो साझा कथा बाजुराले भन्न किन पाउँदैन?'

रुपले प्रतिप्रश्न भए पनि सारमा जवाफ थियो यो। त्यसपछि चुपचाप आफूलाई दिइएको जिम्मेवारी निर्वाह गरें र सक्ने सहयोग गरें।

सुदूरपश्चिमको एक कुनाको भाषा फिल्म 'चिसो मान्छे'मार्फत् राष्ट्रियकरण भएको छ। त्‍यहाँको कथा, व्यथा, संस्कृति, कुरितिलगायतलाई आमजनमाझ पुर्‍याउने अवसरको ढोका उनले खुला गरिदिएका छन्। त्यही ढोकाबाट पसेर सुदूरपश्चिम पर्दामा ल्याउने कोशिश अबका दिनमा गरिनेमा विश्वस्त छु।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।