बाथलाई आर्थराइटिस भनिन्छ । शरीरका हाडजोर्नी, नसा तथा मांसपेसी दुखेर उत्पत्ति हुने रोग नै बाथ हो । तराईतिर यसलाई गठिया भनिन्छ ।
बाथ सयौं प्रकारका हुन्छन् । तर, कुन मानिसलाई कस्तो प्रकारको बाथ भएको हो, पहिचान गरेर उपचार गरिन्छ । हरेक बाथका आ–आफ्नै कारण हुन्छन् । यो दुखाइबाट हुने रोग भए पनि हरेक दुखाइचाहिँ बाथ नहुन सक्छ।
किन हुन्छ बाथ ?
बाथ जन्मेदेखि कुनै पनि उमेर समूहका लाई हुनसक्छ र यो कुनै जीवाणु या किटाणुले हुने होइन, शरीरभित्रैबाट उत्पत्ति भएर हुन्छ । बाथ किन हुन्छ भन्ने कुरा अहिलेसम्म पत्ता लाग्न सकेको छैन । वंशाणुगत, खानपान, रहनसहनजस्ता कारणले हुने सम्भावना हुन्छ । तर, जीवाणु या कीटाणुबाट हुने सम्भावना भने अन्यन्त न्यून हुने गर्छ।
विशेषगरी बाथलाई हामी ३ भागमा विभाजन गर्न सक्छौं । एउटा हो बालबालिकालाई हुने बाथ। एकदेखि १२ वर्षसम्मका बालबालिकालाई हुने बाथलाई ‘जुभिनाइल इडियोपेटिक आर्थराइटिस’ भनिन्छ। दोस्रो १५ देखि ४० वर्ष उमेर समूहका लागि हुने र तेस्रो ४० वर्षमाथिका लागि हुने बाथ रोग।
अर्थात्, यो रोग महिला, पुरुष, बालबालिका, वयस्क जसलाई पनि र जुन उमेर समूहका लाई पनि हुन सक्छ । तर कुनै–कुनै बाथ, जस्तो 'र्युमाटाइड आर्थराइटिस’ महिलालाई बढी हुन्छ । कहिलेकाही जिनका कारणले पनि महिलालाई बढी बाथ हुने गर्छ।
बाथ कुनै सरुवा रोग होइन । तर, आमाका कारण जन्मेको शिशुलाई कहिलेकाहीँ बाथ हुन्छ । आमालाई बाथ हुँदा गर्भको शिशुको मुटुका धमनी पनि कहिलेकाहीँ अवरुद्ध भइदिन्छ।
वयस्क उमेर अर्थात् १५ देखि ४० वर्षसम्म हुने बाथचाहिँ कम्मर तथा मेरुदण्डको हड्डी दुखेर उत्पन्न हुन्छ । ४० वर्षमाथिको उमेर समूहमा भने घुँडा खिइएर बाथ उत्पन्न हुन्छ । र, लक्षण हेरेर कस्तो प्रकारको बाथ हो भन्न सकिन्छ।
दुखाइ बाथ हो कि होइन कसरी थाहा पाउने ?
दुखाइ भन्नेबित्तिकै हामी बाथ नै हो भनेर सोच्छौं । तर, हरेक दुखाइ बाथ हुन्छ भन्ने होइन।
ब्याक पेनलाई हामी दुई भागमा विभाजन गर्न सक्छौं–मेकानिकल र इन्फ्लामेटोरी । चोटपटक लाग्दा, गह्रुंगो सामान उठाउँदा कैयौं दिन ब्याक पेन हुन्छ । यस्तो दुखाइ केही दिन या केही सातामै निको हुन्छ । आराम गर्दा कम हुने र हिँडडुल या काम गर्दा पुनः दुख्ने हुन्छ । यो बाथ होइन।
अर्को दुखाइ शरीरभित्रैबाट उत्पत्ति हुन्छ, जुन बाह्य कारणसम्बन्धित हुँदैन । ‘इन्फ्लामेट्री पेन’ भनिने यो दुखाइ शरीरभित्र मेरुदण्डको हड्डीबाट उत्पत्ति हुन्छ।
यसको दुखाइचाहिँ बिहान उठ्दा महसुस गर्न सकिन्छ । मेरुदण्डको हड्डी तथा कमर अररो भएर निहुरिनै गाह्रो हुन्छ । खासगरी, बिहान ५ देखि १० बजेसम्मको समयमा एकदम दुख्ने हुन्छ । घाम लागेपछि र शारीरिक क्रियाकलाप बढाउँदै जाँदा कम हुँदै जान्छ।
ब्याक पेन भनेको गर्धनदेखि कुरकुरे हड्डीसम्मको भाग समेटिन्छ । यसलाई हामी ३ भागमा विभाजन गर्न सक्छौं । माथिको भाग गर्धनको हड्डी, बीचको मेरुदण्डको हड्डी र अर्को तल्लो भागको हड्डी । यो दुखाइ पुरुषमा बढी हुन्छ भने महिलामा १ प्रतिशतमात्र हुन्छ।
शरीरका अन्य अंगलाई पनि असर गर्छ बाथले
बाथको सुरुवात सामान्य रुपमै हुन्छ । तर, समय बित्दै जाँदा यसले नराम्रो रुप लिन सक्छ । जस्तो, मेरुदण्डको हड्डीबाहेक घुँडा दुख्ने, सुन्निने, घुँडामा पानी जम्ने, गोलीगाँठा दुख्ने हुन्छ । समयमै उपचार गरिएन भने यसले मेरुदण्डको हड्डीलाई बाँस आकारको बनाइदिन्छ।
ब्याक पेनबाहेक ‘एक्स्ट्रा आर्टिकुलर मेनिफेस्टेसन’ पनि भनिन्छ । बाथ रोगले अन्य अंगमा पनि असर गर्न सक्छ । जस्तै, कहिलेकाही आँखा रातो बनाउने, आँखा धमिलो हुने, दुवै या एउटा आँखा र गर्धनको हड्डीको मुभमेन्टमै समस्या आउने हुनसक्छ । कहिलेकाही मुखको अल्सर देखा पर्न सक्छ, मुखभित्रको घाउका कारण खाना खान अप्ठेरो हुने र कहिलेकाही श्वासप्रश्वास प्रणालीमा पनि असर पुग्न सक्छ।
सामान्यतः हामीले श्वास लिँदा फोक्सो तन्कने, खुम्चने गर्छ । तर, बाथ रोगका कारण फोक्सोको गति या तन्काइमा पनि असर गर्छ, जसले गर्दा फोक्सोको रोग उत्पन्न हुन सक्छ । यसका साथै पेटको ठूलो तथा सानो आन्द्रा, मुटु, पिसाब नलीजस्ता अंगमा पनि असर गर्न सक्छ । त्यसैले बाथ रोगलाई सामान्य रुपमा नलिई समयमै उपचार गर्नुपर्छ।
उपचार विधि के ?
बाथ दीर्घकालीन रोग हो । तत्काल अर्थात् आजको भोलि निको हुँदैन । जति बढी चाँडो चिकित्सकको सम्पर्कमा पुग्यो, उति नै चाँडो निको हुन्छ ।
कस्तो उपचार पद्धति अपनाउने भन्दा पनि रोग बाथ हो कि होइन भनेर यकिन गर्नुपर्छ । उपचारलाई पनि हामी चार भागमा विभाजन गर्छौ । बिरामी महिला तथा पुरुष कसलाई लागेको हो, कुन उमेरको हो, यकिन गरेपछि उपचार गरिन्छ।
उपचारको प्रक्रिया काउन्सिलिङबाट सुरु हुन्छ । रोग लाग्नुको कारण पहिचान गरिन्छ । बाथले अन्य अंगमा पनि असर गर्न सक्ने भएकाले चिकित्सकको मुख्य प्राथमिकता बिरामीको जीवन बचाउने हुन्छ।
बाथ रोगीले कस्ता कुरामा ध्यान दिने?
बाथ रोगमा औषधिसँगै जीवनशैली परिवर्तन गर्ने, सन्तुलित आहार लिने, दैनिक शारीरिक अभ्यास गर्ने, फिजियोथेरापी, योगा, मसाजजस्ता कुराहरु पनि उपचारकै अंग हुन् । विशेषगरी अनियन्त्रित रुपमा अस्वस्थकर खानपान गर्ने, मदिरा बढी सेवन गर्ने हाइ प्रोटिन बढी खानेहरुलाई बाथ हुने जोखिम बढी हुन्छ । अहिले शहरी जनसंख्यामा बढी बाथ रोग देखिने कारण पनि यिनै हुनु । यस्तै, तौल बढी भएकाहरुलाई पनि बिस्तारै काउन्सिलिङ गरेर अघि बढिन्छ।
र, अन्त्यमा..
बाथ दुखाइको रोग हो । लक्षण देखिएमा यसलाई सामान्य रुपमा नलिई जतिसक्दो चिकित्सकको परामर्श लिनुपर्छ । जति चाँडो रोग पहिचान हुन्छ, उति चाँडो यसको निदान हुन्छ।
(डा गुप्ता नर्भिक इन्टरनेशनल अस्पतालका सिनियर कन्सल्ट्यान्ट र्युमाटोलोजिस्ट हुन्)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1763559424.jpg)
-1763536825.png)
