द मिलिनियम डिक्लेरेसन सन् २००० र २००१ मा एफएओ को ३१औं धानको अन्तर्राष्ट्रिय अनुमोदन वर्ष (वर्ल्ड कन्फेरेन्सबाट इन्टरन्यास्नल इयर अफ राइस एण्डोर्सड) भयो।
धानको खाद्य सुरक्षा र आर्थिक वृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान भएकोले नेपाल सरकारले पनि सन् २००४ जुन २९ (असार १५ गते) लाई राष्ट्रिय धान दिवसको रुप मा मनाउने निर्णय गर्यो। नेपालमा असार १५ गतेलाई पूर्वकालदेखि नै दही-चिउरा खाएर धान दिवस मनाउने चलन रहेको छ। भनिन्छ- मानो रोपौं मुरी फलाऔं।
राष्ट्रिय धान दिवसको उद्देश्य
- नेपालमा असार १५ गतेदेखि धान रोप्न सुरु गरिने भएको हुँदा यो दिनलाई राष्ट्रिय धान दिवसको रुप मनाउने
- दीर्घकालीन उत्पादन वृद्धि गर्ने
- खाद्य सुरक्षा र वातावरण संरक्षण गर्ने
- धानमा आत्मनिर्भर भई गरिबी निवारण गर्ने।
धान दिवसलाई एउटा महत्वपूर्ण सांस्कृतिक र विश्वव्यापी एकताको प्रतीक (स्याम्बोलिक अफ कल्चरल एण्ड ग्लोबल युनिटी) को रुपमा लिइन्छ।
धान नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली हो। धानबाट कुल गार्हस्थ्य (जीडीपी) को ५५ र कृषिको कुल गार्हस्थ्य (एजिडीपी) को १५ प्रतिशत योगदान रहेको छ। नेपालमा लगभग १४.७ लाख हेक्टरमा धान खेती भैरहेको अवस्था छ। जसबाट करिब ५६.१ लाख मेट्रिक टन धान उत्पादन हुन्छ र हालको उत्पादकत्व ३.८ मेट्रिक टन प्रति हेक्टर रहेको छ।
नेपालमा कुल धान खेतीयोग्य जग्गाको ३० प्रतिशतमा वर्षभरि सिंचाई गर्न सकिन्छ। कुल धान खेतीयोग्य जग्गा को ३० प्रतिशत खडेरीयुक्त र १५ प्रतिशत बढी पानी हुने जग्गा रहेको छ। जसबाट पनि उत्पादनमा क्षति हुने सम्भावना छ।
हालको उत्पादनले नेपाललाई धान पर्याप्त छैन। नेपाललाई लगभग ७२ लाख मेट्रिक टन धान चाहिन्छ। यसमध्ये खाद्यान्नको लागि ६२ लाख मेट्रिक टन, बिउको लागि ६७ हजार मेट्रिक टन र ९ लाख ३३ हजार पशुपंक्षीको दाना र रक्सी बनाउनको लागि धान चाहिन्छ। १५ लाख ९० हजार मेट्रिक टन धान भइरहेको भन्दा अतिरिक्त चाहिन्छ। नेपालको उत्पादनले वर्षभरिलाई चामल नपुग्ने भएको हुँदा वर्षेनी ५० अर्ब बराबरको चामल आयात भइरहेको अवस्था छ।
धान खेतीका चुनौती
- स्थान विशेषका जातहरुको कमी
- अनुसन्धानको उत्पादन, प्राप्य उत्पादन र कृषकको उत्पादनको फरक
- घट्दो क्रममा खेतीयोग्य जग्गा
- अनुसन्धानमा र विकासमा लगानीको कमीका साथै कम प्राथमिकता
- मौसम परिवर्तन
- उपभोक्ताको व्यवहारमा परिवर्तन (मसिनो चामलको माग)
- समयमा मलखाद, उन्नत बिउ र विषादीहरुको कमी र उपलब्धता
- धान खेती गर्दा यान्त्रीकरण प्रयोगको कमी।
नार्क अन्तर्गत राष्ट्रिय धान बाली अनुसन्धान कार्यक्रमले विभिन्न संघ संस्थाको सहयोगमा हालसम्म ९७ वटा धानका जात सिफारिस गरेको छ। जसमध्ये बासनादार, मसिनो, बढी चिसो, पानी र सुख्खा सहन सक्ने (क्लाइमेट रेजिलेन्ट) जातहरु, २ वटा हाइब्रिड धानका जात, १ वटा बढी पोशाकयुक्त धानको जातको साथै २ वटा सुख्खा छरुवा प्रविधिको लागि पनि धानका जातहरु सिफारिस गरेको छ।
राष्ट्रिय धान बाली अनुसन्धान कार्यक्रम हर्दिनाथले इरिको सहयोगमा जिनेन्रिच र लो ग्लाइक्मिक्इन्डेक्स भएका जातहरुमा काम भइरहेको छ र यी जातहरु जिन-नश्लको कमी भएका महिलाहरुको स्वास्थ्यको लागि र लो ग्लाइक्मिक्इन्डेक्स भएका जातहरु मधुमेहका रोगीहरुको लागि उपयोगी छन् र यी जातहरु सिफारिसका क्रममा छन्।
जुम्लामा भएको जुम्लीमार्सी धानको जातको मरुवा रोग अवरोधक जिनलाई जुम्लीमार्सी धानको जातमा हालेर नयाँ जुम्लीमार्सी मरुवा अवरोधी जात विकास गरिएको छ। र, यो छिट्टै जात सिफारिसमा जाने प्रक्रियामा छ।
साथै, २५०० रैथाने धानका जातहरु नार्कको जिन बैंकमा संरक्षण गरी राखिएको छ र २५०० रैथानेमध्ये ५० वटा बासनादार र ११५ वटा मसिनो र मोटो गरी देशका विभिन्न ठाउँमा खेती गरिराखेको अवस्था छ। धानको खेती गर्दा लाग्ने खर्च सम्बन्धी नार्कले स्रोत संरक्षण प्रविधि, उन्नत बिउ, मलखाद व्यवस्थापन, सिंचाई, झारपात नियन्त्रण, एकीकृत रोग किरा व्यवस्थापन प्रविधि, धान खेतीमा यन्त्रीकरण प्रविधि, धानको मूल्य शृंखला र स्रोत बीउ उत्पादन र वितरणका कामहरु भइरहेका छन्।
यस बाहेक हाल राष्ट्रिय धान बाली अनुसन्धान कार्यक्रम हर्दिनाथले विभिन्न बिउ उत्पादनमा संलग्न बिउ उत्पादन कम्पनी, कृषक समूह सहकारी र सरकारी निकायका फार्म, केन्द्रहरुमा हाइब्रिड धानका जातहरुको बिउ उत्पादनका काम गरिरहेको छ।
धानमा आत्मनिर्भर हुने उपाय
- नेपाल धानमा आत्मनिर्भर हुनका लागि चैते धान खेतीलाई महत्व दिनुपर्छ र भइरहेको १ लाख २० हजार हेक्टरको चैते धान खेतीलाई २ लाख ५० हजार देखि ३ लाख हेक्टर पुर्याउनुपर्ने हुन्छ। साथै यस लक्ष्य राखेको जग्गामा लगभग ३० प्रतिशत हाइब्रिड धानका जातहरु र बाँकीमा इनब्रेड उन्नत जातहरुलाई प्रयोग गरियो भने हाल अपुग १५ लाख ९० हजार मेट्रिक टन धान उत्पादन गर्न सकिन्छ।
- नेपालमा अहिले पनि गाउँहरुमा धान प्राय: मिलले कुट्ने गरिन्छ। जसबाट पोस्ट हर्वेस्ट क्षति १० देखि १२ प्रतिशत भइरहेको अवस्था छ। यसर्थ यदि धान कुट्दा हलरको सट्टा शेलर मिलको प्रयोग गरियो भने करिब १० देखि १२ प्रतिशतसम्म चामल बढी पर्ने बनाउन सकिन्छ र यही उत्पादनमा मिलको प्रयोगले मात्रै १० देखि १२ प्रतिशत उत्पादनमा वृद्धि गर्न सकिन्छ।
- कुल धान खेतमा ६० प्रतिशत उन्नत जातहरु, ३० प्रतिशत हाइब्रिड जातहरु र १० प्रतिशत स्थानीय (बासनादार र जलवायु सुहाउँदो) को प्रयोग गर्न जरुरी छ।
- जलवायु अनुकुल धानको सिफारिस भएका जातहरु र प्रविधिको प्रयोगको व्यापकता हुनुपर्ने।
- १० वर्षसम्म अनुसन्धान र विकासमा समर्पित कार्यक्रमहरु लगानी र सरकारको तर्फबाट लगानीको सुनिश्चितता हुन जरुरी छ।
- जैविक र हरियो मलको प्रयोगलाई प्रथमिकतामा राख्नुपर्ने।
- धान खेतीमा लागत घटाउन यान्त्रीकरणको प्रयोगलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने।
- भिजाउने र सुकाउने वैकल्पिक प्रणाली सिंचाईको प्रयोगलाई प्रथमिकता दिनुपर्ने र यसबाट ३० प्रतिशत सिंचाईमा बचत गर्न सकिन्छ। किनभने १ केजी धान उत्पादन गर्नको लागि २५०० लिटर पानी चाहिन्छ।
- बेस्ट मेनेजमेन्ट प्राक्टिस प्रयोगको व्यापकता हुनुपर्ने।
- हाइब्रिड धानका जातका बीउ उत्पादनमा जोड दिनुपर्ने।
(डा यादव राष्ट्रिय धान अनुसन्धान कार्यक्रम, हारदीनाथ, धनुषाका संयोजक हुन्।)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1763721444.png)
-1763718173.png)
-1763721444.png)
-1763559424.jpg)
