‘बुद्ध र भिखारी’ : कागजका पात्रहरूमा कलाकारको प्राण

रंगमञ्च

नाटक समीक्षा ‘बुद्ध र भिखारी’ : कागजका पात्रहरूमा कलाकारको प्राण

समर्पण श्री बिहीबार, जेठ ३२, २०८० १६:२५

‘यो रुख हो। यो चाहिँ बादल, यो हेर्नु त घर। सब हाम्रा कलाकारले बनाएका!’

नाटक ‘बुद्ध र भिखारी’को रिहर्सल चलिरहेको थियो। मण्डला थिएटरको अँधेरो कोठामा पुग्दा वरिपरी सामान छरपष्ट थिए। कलाकारहरू कोही चित्र कोर्दै थिए। कोही कागजका घर, रुख र बादलजस्ता आकृति बनाउँदै थिए।

निर्देशक अनिल सुब्बाले ती कलाकृतिबारे भने, ‘तपाईंलाई लाग्ला यी सामान कहाँबाट ल्याइयो। यी प्रयोगविहीन मानेर फालिएका कार्टुन, कागजबाट बनेका हुन्।’

महत्व नठानिएका कुराको उपयोगिता कति हुन्छ। नाटक ’बुद्ध र भिखारी’ हेरेपछि पात्रहरूले अनुभूत गराए। इलामको चुलाचुली रंगमञ्चले यसपालि काठमाडौंको थिएटरमा नयाँ स्वाद पनि चखाइदियो। चुलाचुलीले ‘स्याडो प्ले’मार्फत् आफ्नो फरक अनुहार पनि देखायो।

कागजको मान्छे, कागजका कछुवा, चिल, कुखुरा र कागजका मुसाहरू नाटकमा सजीव भएर आउँछन्। १ घण्टा अवधिको नाटकलाई उनीहरूले नै धान्छन्।

नाटकमा कलाकाहरू कोरस छन्। उनीहरू पात्रका आवाज र मस्तिष्क बन्छन् र हृदय छुन्छन्।

उसो त नेपाली रंगमञ्चमा ‘स्याडो प्ले’ शुन्यप्राय: छ। निर्देशक अनिल सुब्बाले थिएटरमा भएको यही अभावमा नयाँ जमर्को गरे। यो जमर्कोले केही मान्यता पनि बदलेको छ।

पर्दामा पात्रहरूको छायाँ देखिनेछ र आवाज सुनिनेछ। ‘हुन त अँधेरोमा छायाँँको भर हुन्न भनिन्छ। तर मलाई त्यस्तो लाग्दैन। अँध्यारोमा झन् छायाँँ त आफूभित्र समाहित हुन्छ। हरेक दिन छायाँँ हेर्दा हेर्दा त्यो फिल भयो। यसकारण छायाँँलाई बिम्बको रुपमा प्रयोग गरेँ,’ अनिल भन्छन्।

नाटकमा मात्र हैन, नाटक हेर्ने तरिकामा पनि अनिलले पृथक् शैली अपनाए। थिएटरमा दर्शकदीर्घामा रहेको चेयर हटाएर सुकुल ओछ्याइएको छ। नाटक हेरिरहँदा ब्याक इन ह्वाइट टिभीको समयको झल्को दर्शकहरूलाई आइरहन्छ, यदि दर्शकहरूले त्यो समय भोगेका छन् भने। त्यो समय नभोग्ने दर्शकको लागि भने यो नयाँ महसुस हुन्छ। नाटकका दृश्यहरू पनि अधिकांश श्यामश्वेत नै छन्, केही दृश्यबाहेक।

आत्मविश्वासले मोलेको जोखिम

‘प्रचलित लोककथामा आधारित बुद्ध र भिखारीको कथा नै किन छनोट गरे त अनिलले?’

उनी नाटक निर्माण गर्नुअघिको पृष्ठभूमितर्फ फर्कन्छन्। ‘बुद्ध थिएटर फेस्टिभलमा हामीलाई भाग लिनु थियो। त्यसका लागि बुद्धका किंवदन्तीसँग जोडिएका कथा चाहिन्थ्यो। बुद्धको जीवनीसँग नजिक भएका कथा खोज्दै जाँदा यो रमाइलो लाग्यो,’ उनी भन्छन्।

एउटा भिखारीले हरेक दिन मागेर अन्न थुपारिरहेको हुन्छ। तर जति थुपारे पनि अन्न कहिल्यै बढ्दैन। एकदिन आफ्नै आँखाले देख्छ– उसले थुपारेको अन्न मुसाले चोरिरहेका छन्।

मुसा र भिखारीको संवाद हुन्छ। आफ्नो अन्न चोरेकोमा मुसालाई भिखारीले गाली गर्छ। त्यतिबेला मुसाले भन्छ– तैँले अन्न थुपारेर हुन्न। तेरो भाग जति छ, त्यति मात्र खान पाउँछस्। सबैले आ आफ्नै भागको कुरामात्र खान पाइन्छ। हैन भने गएर बुद्धलाई सोध्।’

सानो मुसाले बुद्धलाई गएर सोध् भन्दा भिखारीले मनन गर्छ। त्यसपछि ऊ बुद्धलाई प्रश्न सोध्न यात्रामा निस्कन्छ। यात्रामा आउने उतारचढाव, भेटिने पात्र र संयोगहरूलाई सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ।

अनिललाई सुरुमा यो नाटक कसरी प्रस्तुत गर्ने भन्ने आइडिया थिएन। ‘बुद्ध भन्ने बित्तिकै शान्तवाला तस्वीर आउँछ। भगवानको स्वरुप आउने। यसो हेर्छु, हाम्रो एक्टरहरू कोही भगवान देख्दिनँ,’ उनी ठट्यौली भावमा भन्छन्।

जति रिहर्सल गरे पनि नभएपछि मनमा एउटा ‘उत्पट्याङ’ आयो– ‘फूल लेन्थ स्याडो गरिदिऊँ।’

कलाकारले पनि आत्मविश्वासका साथ भने– हुन्छ, गरौँ।

‘तर स्याडो प्लेबारे न कतै पढेको। न कतै गरेको। खोज्दै, अध्ययन गर्दै, सिक्दै गर्यौँ ,’ अनिल भन्छन्।

यो नाटक सुरुमा उनीहरूले चुलाचुली रंगमञ्चमार्फत् आफ्नै ठाउँ इलाममा मञ्चन गरे। प्रतिक्रियाले उनीहरूलाई झनै हौस्यायो। त्यसपछि अघिल्लो वर्ष नाटक काठमाडौंमा आयोजित बुद्ध थिएटर फेस्टिभलमा मञ्चन भयो।

दर्शनमाथि प्रयोग

‘बुद्धको कथामाथि नाटक बनाउँदै हुनुहुन्छ। दर्शनसँग जोडिएको गम्भीर विषयमाथिको चुनौतीचाहिँ कतिको हुँदो रहेछ?’ रिहर्सल भइरहेको बेला निर्देशक अनिललाई यो प्रश्न गरेको थिएँ। तर नाटक हेरिसकेपछि त्यो जवाफ सहजै मेटिने रहेछ। सरल प्रस्तुतिबाट नाटकले ठूलो बोध गराउनेछ।

त्यतिबेला अनिलको जवाफ पनि उतिकै अर्थपूर्ण थिए। ‘जुनै पनि कुरालाई सहज लिँदै गयो भने त्यसले सहजै बाटो खोज्छ। यदि नाटक बनाउँदा मैले बुद्ध भगवान हुन्। आधा संसार बुद्धको दर्शनबाट प्रभावित छ भन्ने हिसाबले गरेको भए सक्दिनँ थिएँ। गाह्रै हुन्थ्यो। मेरो लागि मैले बुझेको बुद्ध के हो त? त्यो बुझाइमा गएँ,’ अनिलले भने।

सँगै उनले एउटा प्रसंग पनि सम्झिए, ‘अघि म बाटोमा हिँड्दै गर्दा एकजना सर सम्झिएँ। धेरै ठाउँमा म उहाँको कुराले प्रभावित छु। धेरै अगाडि उहाँले भन्नुहुन्थ्यो– भोलिका लागि काम गर केटा हो। त्यतिबेला हो जस्तो लाग्थ्यो। मसँग जवाफ थिएन। तर अब भेटें भने सरलाई म जवाफ दिनसक्छु– भोलि त के थाहा र सर। भोलिको निर्धारण आजको कामले गर्छ।’

मानिस र प्रकृतिबीचको सम्बन्ध
नाटकमा भिखारीले नदी पारी गर्न कछुवालाई आग्रह गर्छ। आइरहेको कछुवाको सुस्त चाल देखेपछि भिखारीले भन्छ– छिटो आऊ न।

कछुवाको जवाफ हुन्छ– ‘के को छिटो, मेरो छिटो नै यही हो।’

भिखारी र कछुवाको अर्को पनि रोचक संवाद छ। पारी तरेपछि भिखारीको शरीरमा लेऊ नै लेऊ लाग्छ। भिखारीले भन्छ– ‘के हो पानीमा बस्नेहरू नुहाउँदैनन् कि क्या हो?’

कछुवाको जवाफ हुन्छ, ‘पानीले सबैकुरा कहाँ पखाल्छ र?’

यो संवाद र दृश्यले मानिस र जनावरबीचको अन्तरसम्बन्ध र उनीहरूको स्वभावलाई नजिकबाट नियाँल्न खोजेको छ।

नाटकमा मानवीय क्रियाकलापले प्रकृतिमा पारेको असरबारे चिन्तन गरिएको छ। मुसाहरूले पहिले जसरी अन्न खान नपाउनु, कछुवाले पानीको सतह घट्दै गएकोमा चिन्ता व्यक्त गर्नु। यी संवाद र दृश्यले जलवायु परिवर्तनको विषय पनि उठान गरेका छन्।

नाटकमा प्राण भर्ने काम पात्रसँगै सँगीतले पनि गरेका छन्। पृष्ठभूमिका गुन्जिरहने संगीतले पात्रहरूलाई दर्शकसँग कनेक्ट गराउँछ।

काठमाडौंमा अघिल्लो वर्ष ‘चोरको स्वर’ निर्देशन(अन्वेश थुलुङ राई र अनिलको संयुक्त निर्देशन) गरेर अनिलले निकै प्रशंसा पाएका थिए। लिम्बु संस्कृतिमा विवाहको प्रकियामाथि बनेको नाटकले निकै दर्शक पनि पायो।

यसपालि ‘बुद्ध र भिखारी’बाट स्याडो प्लेमा पनि अनिलले आफूलाई प्रमाणित गरे।

नाटकमा वेदना राई, प्रतिना राई, रमिता राई, रुपेश लामा,गणेश ताण्डव, नवीन चन्द्र अर्याल, सुनिल तामाङ, सौजन सेनेहाङ लिम्बु, सञ्जीव योगी, मनिष मगर, मोहन राईको भूमिका र अभिनय उतिकै प्रशंसनीय छ।