बच्चामा ज्वरो: अस्पताल भर्ना हुने एक प्रमुख कारण

जीवनशैली

डा किरण शर्मा मंगलबार, वैशाख ५, २०८० ०८:२९

प्रतिकात्मक तस्बिर (गेट्स अर्काइभ)

ज्वरो बच्चाहरुमा सबैभन्दा लगातार देखिने लक्षणहरुमध्ये एक हो र आमाबाबुको चिन्ताको लागि एक सामान्य विषय हो। यस कारण अभिभावकहरु बारम्बार अस्पताल तथा क्लिनिक धाइरहनुपर्ने तथ्य सर्वबितितै छ। नियमित खोपको सुरुआतसँगै गम्भीर संक्रमणको दर घटेको छ, तर ज्वरो प्रयोगशालामा जाँच र अस्पताल भर्ना हुने एक प्रमुख कारण बनिरहन्छ।

यसबाहेक, ज्वरोको लागि नेपालमा क्लिनिक वा अस्पतालमा पारासिटामोल (Paracetamol) र एन्टिबायोटिक्स (Antibiotics) जस्ता औषधिहरु बच्चाहरुलाई सबैभन्दा बढी प्रशासित छन्। जबकि ज्वरो आएको बच्चाहरु प्राय:जसो आँफै निको हुने खालको भाइरल रोग हुन्छ भने केहीमा गम्भीर संक्रमणको जोखिम हुन सक्छ। बच्चाहरुमा हुने ज्वरो र वयस्कहरुमा हुने ज्वरो क्लिनिकल आंकलनमा धेरै फरक छ। श्वास-प्रश्वास, रगतको प्रवाह र बच्चाको हाउभाउको स्तर एक सही मूल्यांकनको लागि सर्वोपरि छ। प्रयोगशाला चिन्ह र क्लिनिकल भविष्य वाणीका नियमहरुले गम्भीर संक्रमणको लागि जोखिममा रहेका बच्चाहरुको पहिचानमा उल्लेखनिय सहायता प्रदान गर्दछ। जे होस्, क्लिनिकल परीक्षण, प्रयोगशाला परीक्षणको विवेकपूर्ण उपयोग र डिस्चार्जपछि मार्गदर्शन नै (सुरक्षा जाल) ज्वरो आएका बच्चाहरुको सुरक्षित व्यवस्थापनको आधारशिला रहन्छ।

ज्वरोलाई ३८ डिग्री सेल्सियस (१००.४oF) वा सो भन्दा बढीको मलासय तापमानको रूपमा परिभाषित गरिएको छ। दैनिक शरीरको तापमान एक परिभाषित सामान्य दायरामा (९७.९ – १००.२ oF) उतार चढ़ाव भईरहन्छ। बेलुकाको समयमा उच्चतम र बिहानको समयमा सबैभन्दा कम तापमान हुन्छ। ज्वरोको कारणहरु ४ मुख्य वर्गहरुमा संगठित गर्न सकिन्छ: संक्रामक, सूजन, क्यान्सर र विविध।

डा किरण शर्मा

बच्चाहरुमा ज्वरोको सबैभन्दा साधारण कारणहरु आफैं निको हुने भाइरल संक्रमण (सामान्य रुघा, इन्फ्लुएन्जा, पेटको संक्रमण) र जटिल जीवाणु संक्रमण जस्तैः कानको संक्रमण (Otitis), घाँटी संक्रमण (pharyngitis) वा sinusitis हो। ज्वरोको ढाँचाले अन्तर्निहित कारक तत्वको सुराग प्रदान गर्न सक्छ। भाइरल संक्रमण सामान्यतया एक हप्तामा ज्वरोको बिस्तारै गिरावटसँग सम्बन्धित छ। जबकि ब्याक्टेरिया संक्रमण अक्सर प्रभावी एन्टिबायोटिक्सको उपचारपछि ज्वरोको एकाएक छिटो गिरावटसँग जोडिएको छ। एक होसियारीपूर्वक लिईएको बच्चाको समस्याको उचित इतिहास र शारीरिक परीक्षण नै सबैभन्दा तीव्र रुपमा ज्वरोको निदानको लागी महत्वपूर्ण हुन्छ र मात्र केहीमा प्रयोगशाला परीक्षणहरुको आवश्यकता पर्न सक्छ। तीव्र ज्वरो आएको बच्चामा, शारीरिक परीक्षण कुनै पनि स्थानीयकृत उजुरीमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ, तर एकचोटि पूरा टाउकोदेखि खुट्टा सम्मको जाँच अपरिहार्य रहन्छ।

बच्चाहरु ओपीडी वा आकस्मिक कक्षमा ज्वरोसँग यात बिना कुनै लक्षण अथवा चरम अस्वस्थताको रुपमा प्रस्तुत हुन्छन्। उनीहरुमा अनुहार रातो हुने, आँखा रसिलो हुने, वा शारीरिक कम्पन हुन सक्छ। बच्चाहरु सक्रिय वा सुस्त प्रकरणसँग उपस्थित हुन सक्छन्। उनीहरुका आमा-बुबाले कि बच्चा धेरै बिरामी वा पहेँलो भएको र भोक कम हुँदै गएको रिपोर्ट गर्छन्। अन्तर्निहित कारक तत्वले पनि निश्चित लक्षण पैदा गर्दछ जस्तै मुटुको धड्कनमा परिवर्तन, श्वास-प्रश्वासको दरमा वृद्धि, इत्यादी। गम्भीर जीवाणुको संक्रमण [Serious Bacterial Infection (SBI)], नवजात शिशुहरुमा र ज्वरोसँग आउने शिशुहरुमा, ७ प्रतिशतदेखि १३ प्रतिशतमा हुन्छ। SBI को सबैभन्दा सामान्य कारण मूत्र पथ संक्रमण (UTI), रगतमा ब्याक्टेरियाको संक्रमण (Bacteremia) र केहीमा दिमागको संक्रमण (Meningitis) हो।
सामान्यतया ज्वरो अभिभावकमा एक चिन्ताको विषय हो, तर अन्यथा स्वस्थ बच्चामा आत्म-सीमित रोगको लागि शरीरको तापमान सामान्यमा फिर्ता ल्याउनको लागि मात्र ज्वरोको उपचार जरूरी छैन। ज्वरो सामान्यतया अनुकूली प्रतिक्रिया हो र केवल चयन गरिएका बच्चाहरुमा मात्र उपचार गरिनुपर्छ र ज्वरोको मामलामा प्रत्येक बिरामी बच्चाको आधारमा हेर्नुपर्छ।

मानवमा, बढेको तापमानमा माइक्रोबियल प्रकृतिमा कमी आउँछ र बढेको तापमानले जिबाणुहरुसँग प्रतिकृया गर्ने क्षमता प्रदान गरिरहेको हुन्छ। ज्वरो सामान्यतया संक्रमणसँग लड्नको लागि लाभदायक प्रभाव छ। तर बच्चाहरुको स्थितिको उचित मूल्याकन गर्नुपर्छ। अन्यथा स्वस्थ बच्चामा साधारण ज्वरोको लागी कुनै पनि औषधि प्रयोग गर्नु जरुरी छैन।

ज्वरोसँग प्रस्तुत युवा जनसंख्यामा एन्टिबायोटिक्सको दुरुपयोगले उनीहरुको सामान्य वृद्धि र तिनीहरुको सहजीवी सूक्ष्मजीवमा नकारात्मक असर पार्छ। प्रमाणित रिपोर्टहरुले यो दर्शाउछन् कि, बच्चाहरुमा एन्टीबायोटिक्सको अनावश्यक उपयोगले उनीहरुको पछिल्लो जीवनमा एलर्जी, दम, मोटापना, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, आदिको विकासको उच्च जोखिमका संभावनाहरु छन्। ज्वरो सम्बन्धी अभिभावक शिक्षा नै ज्वरोसँग प्रस्तुत बच्चाहरुको प्रवर्द्धनमा आधारशिला रहन्छ। स्वस्थ बच्चाहरुमा तापमान १०२.२ डिग्री फरेनहाइट छ भने सामान्यतया उपचारको आवश्यकता पर्दैन। तर यदि बच्चालाई असहजता महसुस भएको छ भने उपचार उचित छ। निरन्तर तरल पदार्थको सेवनलाई प्रोत्साहित गर्ने जसले गर्दा शरीरको कोषिकामा पानीको कमीलाई प्रतिस्थापित गर्नको लागि सहयोग पुर्यानउँछ। ज्वरो आएर उच्च जोखिममा रहेका बच्चाहरु र शारीरिक असहजता महसुस गरिरहेका बच्चाहरुमा उचित उपचार लाभदायक छ।
ज्वरो आएका शिशुहरुमा गम्भीर जीवाणु संक्रमणको (SBI) जोखिम पहिचान गर्नको लागि प्रोटोकल:

रोचेस्टर (ROCHESTER) मापदण्ड:
ज्वरो आएको शिशुहरु (६० दिनसम्म): उच्च जोखिम
Empirical एन्टीबायोटिक्स
अस्पताल भर्ना
ज्वरो आएको शिशुहरु ६० दिनसम्म: कम जोखिम
कुनै एन्टीबायोटिक्स जरुरी छैन
घर डिस्चार्ज गर्ने र २४ घण्टामा पुन अनुगमन गर्ने
SBI को जोखिम १ प्रतिशत
कम जोखिम मापदण्ड
सामान्य शारीरिक परीक्षण र राम्रो देखिने बच्चा
पहिले स्वस्थ, समय पुगेको गर्भावस्था, कुनै प्रसवकालीन/भर्खरको रोगाणुरोधी उपचार, कुनै अस्पष्टीकृत पहेलोपन (Jaundice/hyperbilirubinemia)
सबै प्रयोगशाला/रेडियोग्राफिक मापदण्ड पूरा गर्दछ भने:
रगतको परीक्षण
WBC गणना: 5000-15000/cmm
Absolute band गणना: ≤ 1500/cmm
पिसाबको परीक्षण
≤ 10 WBC/hpf
Gram stain मा कुनै ब्याक्टेरिया देखिएन
CSF समावेश छैन
छाती रेडियोग्राफ: सामान्य (यदि श्वासप्रश्वासको रोगको संकेत भएमा गर्ने)
दिशाको परीक्षण (यदि दिशा पातलो भएमा) ≤ 5 WBC/hpf

२ महिना वा सोभन्दा ठुलो बच्चा, जो ज्वरो लिएर अस्पताल आउँछन्, उनीहरुको प्रारम्भिक परीक्षण, बच्चाको समग्र उपस्थिति, vital signs को आंकलनसँग सुरू हुन्छ। वर्तमान रोगको एक विस्तृत इतिहास र एक शारीरिक परीक्षणको माध्यमबाट ज्वरोको कारण पहिचान गर्न सकिन्छ। बच्चाहरु जो बिरामी छन् वा विषाक्त देखिन्छन् वा जसमा असामान्य vital signs छन् (जस्तै, tachycardia, tachypnea, hypotension), उनीहरुको प्रस्तुत लक्षणहरुलाई ध्यानमा राखेर शारीरिक परीक्षण केन्द्रित गर्नुपर्छ साथै जाँच र उपचार छिटो भन्दा छिटो गर्नुपर्छ।

अभिभाबकहरुलाई यो सल्लाह छ कि यदि आफ्नो बच्चालाई ज्वरो आएको छ भने, बालरोग विशेषज्ञकोमा जानुहोला न कि फार्मेसी गएर औषधिको पोको बोकेर आउने। किनभने धेरैजसो बच्चाले अनावश्यक औषधिहरु खाइराखेको हुन सक्छन जसको आवश्यकता नै हुँदैन। विभिन्न आंकडाहरु सुझाव दिन्छन् कि ५० प्रतिशतभन्दा बढी बच्चाहरुलाई ज्वरोको लागि अनावश्यक औषधि र एन्टिबायोटिक दिइन्छ। एन्टिबायोटिक्सको यी तर्कहीन उपयोगहरुको कारणले गर्दा बच्चाहरुलाई लिएर बारम्बार अस्पताल गईरहनुपर्ने हुनसक्छ। र बच्चाको स्वास्थ्यमा प्रतिकुल असर पार्न सक्छ। जस्तैः कम तौल हुने, भोक कम लाग्ने, शारीरिक विकासमा ह्रास आउने, अनुभूतिमा कमी हुने आदि। यदि अन्तर्निहित कारक तत्वको सही पहिचान गरेर ठीक तरिकाले उपचार गरियो भने ज्वरो निको हुन्छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।