कानुनी व्यवस्था हुँदाहुँदै किन कार्यान्वयन हुँदैन ‘डबल हेल्मेट’ नीति?

समाचार

ईश्वर बराल बिहीबार, माघ १९, २०७९ २०:५२

काठमाडौं- केही दिन यता दुई पाङ्ग्रे सवारी साधन (मोटरसाइकल तथा स्कुटर) को पछाडि बस्नेले पनि अनिवार्य रुपमा हेल्मेट लगाउनुपर्नेबारे बहस सुरु भएको छ। मौजुदा व्यवस्था अनुसार दुई पाङ्ग्रे सवारीका चालकलाई मात्र हेल्मेट लगाउन बाध्य पारिएको छ।

सवारी दुर्घटना न्यूनीकरण तथा सुरक्षाका अभियन्ताहरुले पनि दुई पाङ्ग्रे सवारी साधन चलाउने तथा पछाडि बस्ने दुवैले हेल्मेट लगाउनु पर्ने कानुन कार्यान्वयनमा जोड दिएका छन्।

सवारी सुरक्षा सम्बन्धी अभियान चलाइरहेको रोड सेफ्टी अलायन्सका प्रतिनिधिले मंगलबार यातायात मन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठसँगको छलफलमा कुरा उठाएपछि यो विषय पुन: बहसमा आएको हो।

यसअघि तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासनकालमा स्वास्थ्य मन्त्री रहेका डा उपेन्द्र देवकोटाले मोटरसाइकलको पछाडि बस्नेले पनि अनिवार्य रुपमा हेल्मेट लगाउनु पर्ने कानुनी व्यवस्थालाई क्रियाशील गराएका थिए। तर उक्त प्रयास लामो समयसम्म कार्यान्वयनमा जान सकेको थिएन।

यस्तै, २०७६ मा जेठमा ट्राफिक प्रहरी महाशाखाले दुई पाङ्ग्रेको पछाडि सवार हुनेले पनि हेल्मेट लगाउनु पर्ने कानुनलाई अघि बढाउने प्रयास गरेको थियो। तर त्यसको विपक्षमा चर्को बहस भएपछि ट्राफिक महाशाखा पछि हटेको थियो।

के छ कानुनी व्यवस्था?
त्यसो त सवारी तथा यातायात व्यवस्था ऐन २०४९ ले दुई पाङ्ग्रे सवारी चलाउने चालक तथा पछाडि बस्नेले हेल्मेट लगाउनु पर्ने व्यवस्था गरेको छ।

ऐनको दफा १३० को उपदफा २ मा लेखिएको छ, ‘मोटरसाइकल तथा अन्य त्यस्तै दुई पाङ्ग्रे सवारी चलाउँदा चालकले तथा सो सवारीमा बस्ने मानिसले सुरक्षा टोप (हेल्मेट) लगाउनु पर्छ।’

‘डबल हेल्मेट’ नीतिको पछि आर्थिक चलखेलको शंका
‘डबल हेल्मेट’ नीति कार्यान्वयनको विषयमा मुख्य गरी उठ्ने सवाल हो, हेल्मेट व्यापारमा हुने आर्थिक चलखेलको पाटो। यस सम्बन्धी अधिकारकर्मी र विश्व स्वास्थ्य संगठनले उक्त व्यवस्था तत्काल कार्यान्वयन गर्न जोड दिए पनि हेल्मेट व्यापारबाट हुने आर्थिक चलखेलको पनि सवाल उठेको छ। तर रोड सेफ्टी अलायन्सका अभियन्ता गोविन्द भट्टराई कमजोर बुझाइका कारण यो पाटोबाट बहस भएर विरोध भएको बताउँछन्।

वार्षिक सयौँको ज्यान जानुका साथै हजारौँ अंगभंग हुने र अर्बौँ रकम क्षति हुने अवस्थामा हेल्मेटको सामान्य व्यापारमा बहस अल्झिएको भट्टराई बताउँछन्।

‘नेपाल सानो देश, कमजोर बुझाइ र खास धेरै अध्ययन-अनुसन्धान नहुनाले पनि यसमा फरक पर्न गएको छ। तर दीर्घकालीन रुपमा जनतालाई दुर्घटनाबाट जोगाउन यो नीति आवश्यक छ। वर्षौं ठूलो रकम दुर्घटनाको उपचारार्थ खर्च भइरहेको हुन्छ,’ नेपाल लाइभसँग कुरा गर्दै भट्टराई भन्छन्, ‘करिब १२ सय मानिसको ज्यान गइरहेको, हजारौँ अङ्गभङ्ग तथा तीनको पुनर्स्थापना र उपचारका लागि अर्बौँ रुपैयाँ खर्च भइरहेकोले डबल हेल्मेट अनिवार्य गर्नु पर्ने हुन्छ।’

भट्टराई हेल्मेटको मूल्यमा भन्सार शुल्कदेखि बिक्री मूल्यसम्म राज्यले नियमन गरे यसको खरिद मूल्यमा खासै बहस अनिवार्य नहुने तर्क गर्छन्। यसका साथै हेल्मेटको गुणस्तर परीक्षणमा पनि राज्यले ध्यान पुर्‍याउनु पर्ने भट्टराई बताउँछन्।

‘भन्सार शुल्क ३५ प्रतिशत छ। राज्यले त्यसलाई झारेर १० प्रतिशतमा ल्याउनुपर्‍यो। एउटा किन्नेले २ वटा किन्न सकिन्छ। सरकारले मूल्यमा नियमन पनि गर्नुपर्‍यो,’ भट्टराईको तर्क छ,‘हेल्मेटको गुणस्तरमा बहस गरौँ, हेल्मेटको गुणस्तर परीक्षण गर्ने केन्द्र स्थापना गरौँ तर नागरिकको अकाल मृत्युबाट बचाउने एउटा मात्र उपाय भनेकै डबल हेल्मेट नीति नै हो।’

दुई पाङ्ग्रे दुर्घटना हुँदा पछाडि बस्ने दुई तिहाइको मृत्यु
नेपाल प्रहरीको तथ्याङ्क अनुसार मात्रै पनि वार्षिक १२ सयभन्दा बढीको ज्यान दुई पाङ्ग्रे सवारी दुर्घटनाबाट हुने गरेको छ। त्यसमध्ये पनि करिब दुई तिहाइ पछाडि बस्ने मानिस रहने गरेका छन्। चालकले मात्र हेल्मेट लगाउने हुँदा पछाडि बस्नेको टाउकोमा गम्भीर चोट लाग्ने गरेको र मृत्युसम्म हुने गरेको प्रहरीको तथ्याङ्क बताउँछ।

अभियन्ता भट्टराई उक्त तथ्याङ्कलाई उद्धृत गर्दै पछाडि बस्नेले हेल्मेट लगाउनु पर्नेमा जोड दिन्छन्। ‘हेल्मेट भनेको टाउकोको सुरक्षाका लागि आवश्यक पर्ने महत्वपूर्ण वस्तु हो। नागरिकको अकाल मृत्युबाट बचाउने एउटा उपाय हो। मोटर साइकलको विकल्प सार्वजनिक साधन हो, तर अहिले टाउको जोगाउने विकल्प हेल्मेट नै हो,’ भट्टराई भन्छन्।

के छ अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास?
मलेसियामा दुई वटा हेल्मेट लगाउने कानुन बाध्यकारी भएपछि दुर्घटनाबाट हुने क्षति ३० प्रतिशतले न्यूनीकरण भएको तथ्याङ्क छ।

त्यस्तै, अमेरिकामा २० देखि ३० प्रतिशतले न्यूनीकरण भएको अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनले देखाएको छ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको एक अध्ययनले दुई पांग्रे सवारीमा चालक र पछाडि बस्नले अनिवार्य हेल्मेट लगाउँदा त्यस्ता सवारीबाट हुने दुर्घटनामध्ये ४० प्रतिशत मृत्युदर र ७० प्रतिशत अङ्गभङ्ग कम हुने अनुमान गरेको छ।

कति व्यावहारिक?
सरकारले ऐन अनुसारको व्यवस्था कार्यान्वयनमा ल्याए अनिवार्य रुपमा दुई वटा हेल्मेट आवश्यक रहन्छ। यो व्यावहारिक नरहेको भन्दै एकथरीले बहस थालेका छन्।
मोटरसाइकलमा हेल्मेट बोकेर हिँड्न नमिल्ने संरचना रहेकोले यो व्यावहारिक नरहेको तर्क छ। तर अभियन्ता भट्टराई उक्त कुराको खण्डन गर्छन्।

‘हो, कार्यान्वयनमा केही समस्या हुन सक्छ। सुरुका दिनमा व्यावहारिक नहुन पनि सक्छ। तर दैनिक जीवनमा अनिवार्य कार्यान्वयनमा नलगी विकल्पै छैन। यसलाई संस्कृति बनाउने हो। कानुनले अनिवार्य बनाएपछि बाइक कम्पनीले पनि हेल्मेट लक गर्ने प्रणाली ल्याउन सक्छ,’ भट्टराईको जोड छ, ‘त्यसकारण अलिकति हाम्रो दैनिक जीवनमा परिवर्तन ल्याउनुपर्‍यो।’