युक्रेनमाथिको आक्रमण ‘सोभियत संघ’ ब्युताउने पुटिनको चाहना!

विश्व

युवराज भट्टराई शुक्रबार, फागुन १३, २०७८ ०७:०२

काठमाडौं– रसियन राष्ट्रपति भ्यालिमिर पुटिनले बिहीबार युक्रेनमाथि हमलाको घोषणा गरेलगत्तै सैनिक कारबाही थाले। उनको यो निर्णयले युक्रेनी भूमिमा युद्धको बादल मडारियो भने मस्को र पश्चिमाबीच शीतयुद्ध सुरु भयो। कतिपय अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमले यसलाई ‘तेस्रो विश्वयुद्धतर्फको यात्रा’ भनिरहेका छन्।

युक्रेनलाई रुसी राष्ट्रपति पुटिन बोल्सेविक अर्थात् कम्युनिष्ट आविष्कारको रुपमा मान्छन्। युक्रेन कुनै बेला रुसी साम्राज्यकै हिस्सा थियो। सन् १९९१ मा सोभियत संघको विघटनपछि युक्रेन स्वतन्त्र भयो। त्यति बेलादेखि नै युक्रेन रुसको छत्रछाँयाबाट निस्किने प्रयासमा थियो।

यसबीच युक्रेनले पश्चिमा देशहरुसँगको सम्बन्धलाई बढायो। आफ्नो उत्तरी र पूर्वी क्षेत्रतर्फको लामो सीमारेखा रुससँग जोडिएको युक्रेनले चालेको यो कदमबाट रसियन राष्ट्रपति पुटिन असन्तुष्ट थिए। १२ जुलाई २०२१ मा पुटिनले रुस र युक्रेनको मिलनमाथि लेखेको लेखमा 'युक्रेन र रुसका मानिसहरु एकै भएको' उल्लेख गरेका थिए।

युक्रेनले पश्चिमा देशहरुसँग बढाएको सम्बन्धलाई लिएर पुटिनले बेलाबेला चेतावनी पनि दिने गरेका थिए। पुटिनले हालै पनि ‘रुसले कुनै पनि बेला युक्रेनलाई आक्रमण गर्न सक्ने’ चेतावनी दिएका थिए। उनले दिएको चेतावनी बिहीबार वास्तविकतामा बदलिएको थियो।

युक्रेनमाथि रुसले हवाइ र जलमार्गमार्फत हमला सुरु गरेको छ। युक्रेनको राजधानी किभमा पनि हवाइ हमला भएको छ। बिहीबार साँझसम्ममा ४० जनाभन्दा बढी युक्रेनीको ज्यान गएको जनाइएको छ। यद्यपि, ती युक्रेनी सैनिक हुन् वा नागरिक हुन् भन्ने खुलेको छैन।

अमेरिकाले पटकपटक रुस र पुटिनलाई युद्धमा नजान चेतावनी दिइरहेको अवस्थामा युक्रेनमाथि हमला सुरु भएको हो। युद्धमा अमेरिकाले युक्रेनको पक्ष लिँदै उसलाई सैन्य सहयोग गरिरहेको छ। यसै साता मात्र अमेरिकाले युक्रेनको सीमामा तैनाथ सैनिकहरूलाई हतियार उपलब्ध गराएको थियो।

यस्तो छ युक्रेनको इतिहास
युक्रेन कुनै समय सोभियत संघको एउटा भाग थियो। सोभियत संघ र अमेरिकाबीच लामो समय शीतयुद्ध चलेको थियो। यी दुई देशबीचको तनावको प्रभाव अन्य देशमा पनि पर्ने गरेको थियो। विश्वका धेरै देश दुई पक्ष सोभियत संघ वा अमेरिकातिर बाँडिएका थिए। यी देश आर्थिकदेखि सैनिक क्षेत्रमा लडिरहेका थिए। त्यति मात्र होइन अन्तरिक्ष यात्रामा पनि को पहिले पुग्ने भन्ने प्रतिश्पर्धा थियो।

बेलायतलगायत युरोपियन देशहरुसँगको सीमामा पर्ने भएकाले युक्रेनमा आणविक हतियारहरूको समेत विकास गरिएको थियो। तर, सन् १९९१ मा सोभियत संघ विघटन भएपछि विश्वको राजनीतिक परिदृश्यमा परिवर्तन आयो।

सोभियत संघको विघटनपछि १५ स्वतन्त्र देशहरुको जन्म भयो, जसमा एउटा युक्रेन पनि थियो। तीमध्ये रुस सबैभन्दा ठूलो देश थियो, जुन मूल भूभागको रूपमा रह्यो। त्यतिबेला संसारभरमै सबैभन्दा धेरै आणविक हतियार हुने देशहरूमा युक्रेन तेस्रो थियो। रुसले युक्रेनलाई उसँग भएका आणविक हतियार आफूलाई दिन र बदलामा आफूले युक्रेनलाई आर्थिक सहायता र अन्य देशबाट सुरक्षा दिने प्रस्ताव गरेको थियो। रुसको प्रस्तावअनुसार दुई देशबीच आर्थिक सहायता र सुरक्षाको साटासाट करिब १५ वर्षसम्म चलेको थियो।

यसरी युक्रेनमा रुसले प्रभाव व्यापक बनाएको थियो। युक्रेनमा आफू पक्षीय नेताहरुलाई स्थापित गराउन थालेको थियो, तीमध्ये एक थिए भिक्टर यानुकोबिच। उनी सन् २०१० मा युक्रेनको राष्ट्रपति बने।

यानुकोबिच राष्ट्रपति बनेको बेला केही यस्ता निर्णयहरु भएका थिए, जसले युक्रेनलाई रुससँग बढी निर्भर बनाएको थियो। सन् २००८ मा जर्जिया र युक्रेनलाई नेटोमा आबद्ध गराउने प्रस्ताव अघि बढाइएको थियो। तर, यानुकोबिच सत्तामा आएपछि त्यहाँका सांसदले सन् २०१० जुनमा युक्रेन नेटोमा सामेल हुने प्रस्तावको विपक्षमा भोट दिएका थिए। सन् २०१३ नोभेम्बरमा युक्रेनलाई युरोपेली संघसँग जोड्ने प्रस्ताव यानुकोबिचले सदाका लागि खारेज गरिदिएका थिए।

यानुकोबिचले युक्रेनमा रुसको प्रभुत्व जमाउन सघाउने गरी काम गर्दै गए। रसियन भाषालाई युक्रेनमा एउटा राज्यको भाषासरहको मान्यता दिए। बिस्तारै अन्तर्राष्ट्रिय मुद्दामा पनि युक्रेनले रुसलाई सघाउन थालेको थियो। रुसले आन्तरिक मामिलामा धेरै नै हस्तक्षेप गर्न थालेको थियो।

राष्ट्रपति यानुकोबिचका कारण देशमा बढिरहेको रुसी प्रभावविरुद्ध युक्रेनका जनताले सन् २०१४ फेब्रुअरीमा प्रदर्शन सुरु गरेका थिए। मध्य र पश्चिम युक्रेनमा यस्तो प्रदर्शन भएको थियो भने पूर्वीभागमा युक्रेनका जनताहरुले आफूहरु रुसीहरु नै भएको ठान्थे। पूर्वीभागका मानिसले बोल्ने भाषा पनि रुसी नै हो। सरकार विरोधी उक्त प्रदर्शनमा ७७ जनाले ज्यान गुमाएका थिए। प्रदर्शन थेग्न नसकेपछि यानुकोबिचले राजीनामा दिए र रुस भागेका थिए।

सन् २०१४ मा रुसले युक्रेनको पूर्वीभागमा रहेको क्रिमियालाई आक्रमण गरेर आफूमा गाभेको थियो। क्रिमियालाई कब्जा गरेपछि रुस र युक्रेनसँगै पश्चिमा देशहरुबीच तनाव बढेको थियो। अमेरिका र युरोपियन संघले रुसमाथि कडा प्रतिबन्ध लगाएका थिए।

पश्चिमासँगको सम्बन्धले युक्रेनसँग चिढिएको रुस
क्रिमियालाई रुसले आफूमा गाभेपछि युक्रेनका जनताले खतरा महसुस गर्न थालेका थिए। जसकारण उनीहरु रुसको आक्रमणको प्रतिरक्षामा पश्चिमा देशहरुबाट सहयोग होस् भन्ने चाहन्थे।

युक्रेनमा सन् २०१४ अप्रिलमा भएको निर्वाचनमा पश्चिमा राष्ट्रलाई समर्थन गर्ने व्यापारी पेत्रो पोरोशेन्को राष्ट्रपति निर्वाचित भए। संसदमा पनि पश्चिमा समर्थक पार्टीहरुले विजय हासिल गरे।

तर, रुस भने युक्रेनले पश्चिमासँग बनाएको निकट सम्बन्ध र हिमचिमका कारण बिच्किएको थियो। सन् २०१४ मा रुस समर्थक हतियारधारी समूहले रुसी सीमा नजिकैका क्षेत्रहरु कब्जा गरे। पूर्वीयुक्रेनमा प्रदर्शन चलिरहेको बेला जुलाईमा मलेसयन एयर लाइनरको यात्रुवाहक विमानलाई खसालेका थिए, जसमा सवार २९८ जनाकै मृत्यु भएको थियो।

रुसको यस्ता कदमले युक्रेनमाथि पनि हमला हुने खतरा बढेको थियो। जसको परिणामस्वरुप युक्रेनको पश्चिमा देश र युरोपियन संघसँगको सम्बन्ध विस्तार हुन थाल्यो। सन् २०१६ सम्ममा युक्रेनको अर्थव्यवस्थामा सुधार आयो। सन् २०१७ मा युक्रेनले युरोपियन युनियनमा सामेल हुने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेको थियो।

युक्रेनले युरोपियन युनियनसँग बनाएको सम्बन्धले रुस रिसाएकै थियो। जब युक्रेनले ‘उत्तर एट्लान्टिक ट्रिटी अर्गनाइजेसन’ (नेटो) सँग जोडिने चाहना व्यक्त गरेको थियो, त्यहीँबाट रुसले आक्रमणको तयारी गर्न थालेको थियो। २०२१ जनवरीमा युक्रेनका राष्ट्रपति भोलोदिम्यार जेलेन्स्कीले आफूहरु नेटोसँग आवद्ध हुन तयार भएको बताएका थिए। उनले द असोसिएट प्रेससँगको संवादमा भनेका थिए, ‘हाम्रोमा अहिले युद्ध भइरहेको छ र यो प्रमाण हो हामी नेटोसँग आबद्ध हुन तयार छौं।’ उनी पनि रुस र पुटिनविरोधी नेता हुन्।

अधिकांश युक्रेनी नागरिक आफ्नो देश नेटोमा आबद्ध हुनुपर्ने पक्षमा छन्। युरोपियन युनियन र नेटोजस्ता निकायमा युक्रेन सामेल हुने विषयमा भएको सार्वजनिक सर्वेक्षणहरूबाट यसको पुष्टि भएको थियो। तर, यी कदमहरुले रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन खुशी थिएनन्।

उनले सन् २०२१ मा युक्रेनको सिमानामा आफ्ना सैनिक र हतियारहरू राखेर पश्चिमाको प्रतिक्रिया लिन खोजे। सिमानामा जम्मा गरेका हातहतियार र सैनिकले संयुक्त राज्य अमेरिकामा नयाँ सत्ता सम्हालेका राष्ट्रपति जो बाइडेनको ध्यान तानेको थियो। केही दिनपछि बाइडेन र पुटिनबीच वार्ता हुने घोषणा भयो। त्यसपछि भने रुसले आफ्ना सैनिक फिर्ता बोलाएको थियो।

युक्रेनमा पुटिनको नजर
जासूसको रूपमा आफ्नो करिअर सुरु गरेर रुसको राष्ट्रपति बनेका भ्लादिमिर पुटिन निकै महत्वकांक्षी व्यक्ति हुन्। लण्डन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक तथा रसियन सुरक्षा मामिलाका विज्ञ मार्क गेलेओट्टीकाअनुसार उनी आफ्नो इतिहासलाई लिएर निकै आशावादी छन्। गेलेओट्टीले भक्स मिडियासँगको संवादमा भनेका थिए, ‘उनले पढ्ने थोरैमध्येको विषय इतिहास पनि हो। उनी जब इतिहासकारहरुलाई भेट्छन्, तब आफ्नो बारेमा १०० वर्षपछि के लेखिनेछ भनेर सोध्ने गर्छन्।’

पुटिनको महत्वकांक्षा पुनः ‘सोभियत संघ’लाई ब्युताउनु भएको थुप्रै राजनीतिज्ञहरुले बताएका छन्। उनीहरुका अनुसार पुटिन सोभियत संघलाई पुरानै अवस्थामा ल्याएर फेरि त्यहि महत्त्व र सम्मान हासिल गर्न चाहन्छन्। तर, त्यस्तो सोभियत संघको राजनीतिक व्यवस्था फरक होस्।

अहिले भने पुटिनको ध्यान युक्रेनमा बढिरहेको पश्चिमा प्रभाव र पश्चिमाहरुसँगको सम्बन्धमाथि छ। युक्रेनले युरोपियन संघसँग सम्बन्ध बनाउँदा पनि पुटिन असन्तुष्ट थिए। झन्, नेटोसँग आबद्ध हुने चाहना राखेपछि त क्रुद्ध नै भएका थिए।

७० वर्षअघि तत्कालीन सोभियत संघविरोधी सैन्य दस्ताका रूपमा नेटोको स्थापना भएको थियो। अहिले पनि नेटोको मूल उद्देश्य अमेरिकीविरोधी शक्तिलाई कमजोर पार्ने नै हो। नेटोमा युक्रेन आबद्ध हुनुको अर्थ रुसले आफ्नो छिमेकमा दुश्मनलाई ल्याएर राख्नुसरह हुन्छ। यसबाट सोभियत संघलाई फेरि ब्युताउने र इतिहासमा आफ्नो नाम लेखाउने पुटिनको चाहना अधुरै रहने जोखिम हुन्छ। नेटो सम्झौतामा भएको दफा ५ अनुसार सदस्य राष्ट्रमध्ये कुनै एकमा हमला भए सबै सदस्य राष्ट्रले उसलाई बचाउन आक्रमणकारी देशविरुद्ध लाग्नुपर्छ।

एकातिर अमेरिका नेटो राष्ट्रहरुको संख्या बढाउन लागि परेर युक्रेनलाई आफूमा सामेल गराउने सपना देखिरहेको छ। अर्कातिर पुटिन यही डरका कारण युक्रेन नेटोमा आबद्ध हुन नहुने अडानमा छन्। रुसले २०२१ डिसेम्बरमा युक्रेनसमक्ष तनाव रोक्न आफ्ना मागहरु प्रस्तुत गरेको थियो। ती मागहरूको सूचीमा युक्रेनले नेटोसँग आबद्ध हुने विषय पूर्णरूपमा त्याग्नु पर्ने उल्लेख थियो।

पुटिनले बिहीबार एक टेलिभिजनमा युक्रेनको पुर्वीक्षेत्र डोनबास इलाकामा सैन्य कारबाही गर्ने घोषणा गरेका थिए। त्यहाँ रुसी भाषा बोल्नेहरु धेरै छन्। पूर्वीयुक्रेनमा छिर्न सहज भए पनि मध्य र पश्चिमी भागमा भने रुसका लागि अफ्ठ्यारो अवस्था छ। अमेरिकाले समय समयमा उपलब्ध गराएका हातहतियारले पनि युक्रेनलाई बलियो बनाएको छ।

पुटिनले बुधबार दिएको बयानमा युक्रेन कब्जा गर्ने योजना नभएको बताएका छन्। तर, आत्मरक्षाका लागि कारबाही गरेको पनि उल्लेख गरेका छन्। पुटिनले आफ्नो सम्बोधनमा पूर्वी युक्रेनमा तैनाथ युक्रेनी सेनाहरूलाई हतियार छाडेर घर फर्किन पनि आग्रह गरेका छन्।

अमेरिकाको नेटोमा आवद्ध गराउने सपना र पुटिनको सोभियत ब्युताउने महत्वकांक्षाबीच युक्रेनमा युद्ध सुरु भएको हो। बीबीसीले उल्लेख गरेअनुसार युक्रेनको राजधानी किभ र पूर्वीयुक्रेनको दोनेत्स्कको क्रामातोस्र्क इलाकामा हमला भएको बताइएको छ।

यी सबै घटनाबीच युक्रेनका राष्ट्रपती जेलेनस्कीले भिडियो सन्देशमार्फत बिहीबार नै पुटिनले युक्रेनको विरुद्धमा पूर्णरूपमा युद्धको घोषणा गरेको बताएका छन्। उनले भनेका छन्, ‘रुसले युक्रेनमाथि योजनाबद्ध रूपमा मिसाइलहरु छोडेको छ र सिमानाका सैनिकमाथि हमला गरेको छ।’

(एजेन्सीहरूको सहयोगमा)

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।