बाजुराकी सुनिता विक (नाम परिवर्तन) को २०६० सालमा विवाह भयो। विवाह हुँदा १३ वर्षकी मात्र थिइन्। १५ वर्ष पुग्दा उनी आमा बनिसकेकी थिइन्। सुदूरपश्चिमका दुर्गम पहाडी क्षेत्रमा बालविवाह हुने र उमेर नपुग्दै आमा बन्ने उनी एक्ली होइनन्। अझै पनि धेरै किशोरीको ज्यान जोखिममा परिरहेकै छ।
तर, अहिले बताउन लागिएको विषय यो होइन। प्रसंगले आएको मात्र हो। अहिलेको विषय यो हो कि– जोखिम लिएर आमा हुने र पुरुषलाई बाबु बन्ने अवसर दिने महिला किन हिंसामा परिरहन्छन्? ‘लोग्ने–स्वास्नीको झगडा परालको आगो भन्दै’ किन त्यो आगोमा महिलालाई मात्र पोलिन बाध्य बनाइन्छ?
यसरी नै लामो समय आगोमा पोलिएर आफ्नो चिच्याहट दबाउने सुनिताको कथा हो यो। उनले आफ्नो आवाज रोक्न सक्ने जति प्रयास गरेकी थिइन्। जब असह्य भयो, उनी चिच्याइन। विद्रोह गरिन्।
यसो गर्नु पक्कै सहज थिएन। उनी असहज परिस्थिति चिरेरै अगाडि बढेकी छिन्।
उनले प्रेम विवाह गरेकी हुन्। दुवैजना एउटै विद्यालयमा पढ्थे। पढ्दापढ्दै माया बस्यो। अनि भागेर बिहे गरे।
घर सदरमुकाम मार्तडीमा नै भए पनि आर्थिक अवस्था राम्रो छैन। तर, दुःख खेपेरै उनले एसएलसी उत्तीर्ण गरिन्। उत्पीडित समुदायबाट एसएलसी उत्तीर्ण गर्नु चानचुने विषय थिएन। खासमा दलित समुदायका विद्यार्थी माध्यमिक तहसम्म पुग्नु नै आश्चर्यको विषय हुने समय र समाज थियो। उनले ती सबै पीडा पन्छाएर पढिन्।
उनको त्यहाँभन्दा पनि अगाडि पढ्ने सपना थियो । घरमा सासूसहित तीन जना थिए। सुरुमा त श्रीमान्–श्रीमतीको सम्बन्ध राम्रै थियो। श्रीमान् पनि काम गर्थे। बिस्तारै रक्सी पिएर आउन थाले। अनि त्यो क्रम बढ्दै गयो। पछि त यसरी पिउन थाले कि, काममा जानै छाडिदिए।
बिहान खाना खाएर घरबाट निस्किन्थे। दिनभरि कहाँ हुन्छन्, सुनिताले थाहा पाउने कुरै भएन। साँझ खस्नेबित्तिकै रक्सीले मात्तिएर आउँथे। अनि, आँगन टेक्नासाथ जथाभावी गाली गर्न थालिहाल्थे।
पढ्ने रहर औधी थियो। उनी आईएमा भर्ना भएकी थिइन्। पढाइ सजिलो हुन्छ भनेर एउटा गैरसरकारी संस्थामा काम थालिन्। त्यहाँबाट हुने आम्दानीले परिवार रेखदेख पनि सहज हुनथाल्यो। उनी ‘अगुवा दलित महिला’ बनेर सामाजिक कार्यमा सक्रिय हुन थालिन्।
सुनिता समाजमा हिंसामा परेका महिलाबारे बोल्थिन्। गोष्ठहरूमा त्यस्ता महिलाका पीडाबारे चर्चा गर्थिन्। तर, हरेक दिन घर फर्किएपछि उनी आफैँ घरेलु हिंसामा पर्थिन्। हरेक दिन श्रीमानको पिटाइ सहनुपर्थ्यो।
नशामा मात्तिएका श्रीमानको हिंसाबाट बच्न उनले धेरैपटक छोराछोरीसहित राति घर छाडेकी छिन्। अर्काको पिँडीमा कठ्याङ्ग्रिएर रात काटेकी छिन्। ‘मैले धेरै नै सहेँ। अति नै भएको हो। तर, उसलाई छाडेर हिँड्न खोइ केले रोक्यो?’ उनी भन्छिन्, ‘घरमा बुढी सासू थिइन्। समय बित्दै जाँदा तीन छोराछोरी भए। त्यसै छाडेर हिँड्न सकिनँ।’
उनले नियम–कानुन थाहा नपाएर हिंसा सहेकी थिइनन्। आफ्नो अधिकारप्रति सचेत थिइन्। तर, वृद्ध सासू र कलिला केटाकेटीप्रतिको जिम्मेवारी थियो। ‘लोग्ने–स्वास्नीको झगडा परालको आगो भन्थे। त्यो आगो निभ्दै निभेन। पोलिरह्यो,’ कुराकानीकै क्रममा उनी गम्भीर भइन्।
उनले भोगेको हिंसा छरछिमेकले पनि बुझेका थिए। आफन्तलाई थाहा थियो। बरु उल्टै ‘सहनुपर्ने’ सल्लाह दिन्थे। कतिले पँधेरामा कुरा गर्थे, ‘महिला भएपछि यति त सहनुपर्छ। नत्र त घरबार बिग्रिहाल्छ नि।’
त्यहीबीचमा उनी महिला अधिकार संरक्षण सम्बन्धी गैरसरकारी संस्थाको बाजुरा जिल्ला अध्यक्ष भइन्। तर, आफ्नै घरभित्र उनकै अधिकार सुरक्षित थिएन।
उनी ‘अधिकारकर्मी’ भइसकेकी थिइन्। अनेक कार्यक्रममा पुग्थिन्। समाज बसेको ठाउँमा जान्थिन्। झैँझगडा मिलाउन भूमिका खेल्थिन्। न्यायका लागि पहल गर्थिन्। बाहिर जाँदा उनलाई पनि चिटिक्क परेर हिँड्न मन लाग्थ्यो। तर, थकित भएर घर फर्किँदा साँझ श्रीमानको रडाको सुरु हुन्थ्यो। उनको चरित्रमै प्रश्न उठाउँथे। ‘दिनभरि कोसँग कहाँ गएर आइस्?’ भन्ने प्रश्न त सामान्य थियो। अरुलाई सुनाउनै नसक्ने शब्दहरू प्रयोग गर्थे।
‘म अरुका श्रीमानलाई सम्झाउथेँ। बुझाउथेँ। तर, आफ्नै श्रीमानलाई बुझाउन सकिनँ,’ उनी भन्छिन्, ‘राति ढुक्कसँग बिरलै सुत्न पाइयो। एक पटक त हाँसीले नै हाने। मैले छेक्दा औँला काटिए। प्रेम गरेर बिहे गरेको थिएँ, एक दिन त मन फिर्ला भनेर सहिरहेँ।’
अहिले पनि उनको शरीरभरि खत छन्। अनुहारमा दाग प्रष्ट देखिन्छन्। उनीसँगै उनका छोराछोरीले पनि यातना सहनुपरेको थियो। ‘बाउ घरमा पसेपछि छोराछोरी पनि बास खोज्न घरबाट निस्किनुपर्थ्यो,’ उनी भन्छिन्।
बुढी सासूसँग गुनासो गर्दा ‘यो जँड्याहा यस्तै हो’ भन्थिन्। सासूले भनिरहने एउटै कुरा थियो, ‘लोग्ने–स्वास्नीको झगडा परालको आगो?’ तर, परालको आगोजस्तो किन निभ्दैन त? यसको उत्तर सासूसँग थिएन। न त उनी आफूसँगै थियो।
एकपटक त मातेर आएका श्रीमानको पिटाइबाट हातका औँला मर्किए। खाना बनाउनसमेत नसक्ने भइन्। अनि, माइत गइन्। तर, श्रीमान् फकाउन आउँदै आएनन्। उल्टै खबर पठाए, ‘आफैँ गएकी होस्, फर्किएर आए घर छ।’ अनि आफन्तले पनि भने, ‘लोग्ने–स्वास्नीको झगडा परालको आगो हो।’
छोराछोरी बढ्दै जाँदा उनीहरू सहारा बन्ने आशामा थिइन्। तर, दिन कहिल्यै जाँदैन थियो। कहिले त छोराछोरी नै आजित भएर ‘बुवासँग अलग भएर बसौँ’ पनि भने। उनले पो हिम्मत गर्न सकिनन्। ‘खोई केले रोक्यो?’ फेरि उही कुरा दोहोर्याइन्।
सधैँभरि आगोलाई छोपेर राख्ने सकिँदैन। एक दिन उनले श्रीमानसँग छुट्टिने निर्णय गरिन्। उनले हिम्मत गरिन्। अनि, श्रीमानलाई उनकै संसारमा छाडेर घरबाट निस्किइन्। उनीसँगै छोराछोरी पनि निस्किए।
त्यति हुँदा पनि उनले कहाँ सुख पाएकी छिन् र! समाजले त झनै बढी कुरा काट्न थालेको छ। तर, उनी आफ्नो यात्रामा बढिरहेकी छिन्। उनको संघर्ष जारी छ।
दूरदराजका कुनामा महिला हिंसा खेप्ने सबैको कथा सुनिताको जस्तो पक्कै हुँदैन। पीडा उस्तै छ, तर विद्रोह गर्ने हिम्मत छैन। बोलिदिने समाज छैन। ‘लोग्ने–स्वास्नीको झगडा परालको आगो’ उखानकै कारण धेरैले हिंसा सहेर बस्नुपरेको छ।
अब महिलालाई हिंसा सहन बाध्य बनाउने यी उखान, यो भाष्य र भाषासमेत बदल्नुपर्नेछ। सुनिता अहिले त्यही अभियानमा छिन्।
उनी थाकेकी छैनन्।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
