नेपाली कृषकका लागि अलैँची अहिले पनि प्रमुख नगदे बाली हो। तर, ठूलो मात्रामा उत्पादन हुने अलैँचीलाई सुकाउन घाममा वा परम्परागत भट्टीमा भर पर्नुपथ्र्यो। यो समस्यालाई हल गर्न व्यावहारिक विज्ञान तथा प्रविधि अनुसन्धान (रिकास्ट) ले अलैँचीको रकेट सुकाइ प्रविधिको विकास गर्यो।
ग्रामीण भेगमा परम्परागत चुलोबाट खाना पकाउँदा स्वास्थ्य समस्याको जोखिम हुन्थ्यो। घर कालो हुन्थ्यो। रिकास्टले सुधारिएको चुलोको विकास गर्यो। उक्त चुलो अहिले पनि गाउँ–घरमा प्रयोग हुन्छ।
रिकास्टले सजिवनको प्रसोधन गरी तेल निकाल्यो। उक्त तेलले गाडी कुदाउन सकिन्छ। भलै यसको व्यावसायिक उत्पादन भएको छैन। रिकास्टले गरेका यी केही काम मात्र हुन्। अन्य धेरै काम गरेका छन्, जुन यथास्थानमा चर्चा हुने नै छ।
रिकास्ट आगामी २३ भदौदेखि स्थापनाको ४५ वर्षमा प्रवेश गर्दैछ। यसको स्थापना २०३४ सालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा भएको थियो। त्यसअघि २०२९ सालदेखि नयाँ शिक्षा कार्यक्रमअन्तर्गत व्यावहारिक विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानका रुपमा धरानमा थियो, जहाँ खाद्य तथा प्रयोगशाला प्रविधि विषयको अध्यापन गराइन्थ्यो।
रिकास्ट स्थापनाको मुख्य उद्देश्य आधारभूत तथा व्यावहारिक विज्ञानको अनुसन्धान र विकासका माध्यमबाट समग्र नेपालको विकास गर्नु थियो। जसका लागि नेपालका प्राकृतिक स्रोतहरुको समुचित प्रयोग गर्न उपयुुक्त प्रविधिहरुको पहिचान, परिस्करण र वितरण गरी दीगो विकासको जग बसाल्नु आवश्यक हुन्छ। त्यसैगरी नेपालका लागि उपयुक्त परम्परागत, रैथाने तथा विदेशी प्रविधिहरुको पहिचान र त्यससम्बन्धी अध्ययन अध्यापन गराउने पनि लक्ष्य थियो।
रिकास्टले नेपालको विज्ञान तथा प्रविधि सम्बद्ध कार्यहरूलाई हेर्ने र सल्लाह दिने राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि परिषद्को सचिवालयको रुपमा पनि काम गरेको थियो। यसलाई रिकास्टको सुनौलो विगतका रूपमा हेरिन्छ। त्यसका लागि तत्कालीन राजा वीरेन्द्रको विशेष निर्देशनमा २०३२ सालमा राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि परिषद् स्थापना भएको थियो। यसले युनेस्कोको एसिया प्यासिफिक प्रविधि हस्तान्तरण केन्द्रका रुपमा पनि सन् १९७७ देखि काम गरेको थियो।
रिकास्टमा प्राकृतिक श्रोत तथा उत्पादन विकास, निर्माण सामग्रीहरुको परीक्षण, जैविक तथा खाद्य प्रविधि, प्राकृतिक रंङ तथा रेशा परीक्षण, नवीकरणीय उर्जा, मेसिनरी कार्यशाला, सूचना प्रविधि तथा नवप्रवर्तन, अतिसूक्ष्म विज्ञान आदि सम्बन्धी प्रयोगशाला भए पनि हाल सबै सुचारु छैनन्। रिकास्टले विगतमा स्थानीय नवीकरणीय तेलका स्रोतहरुको उत्खनन् र प्रयोग, जैविक तथा औषधि जन्य बिरुवाहरुको खोजमा काम गरेको थियो।
त्यस्तै घरायसी प्रयोजनका लागि ग्यासिफायर चुलो, परम्परागत तथा रैथाने प्रविधिको प्रसारण र लघु–उद्यम विकास, सुधारिएको खाना पकाउने चुलो जाँचको मानक नियमको विकास पनि गरेको छ। नेपालमा साेलार सम्बन्धी प्राम्भिक काम पनि यहीँबाट भएको थियो। नेपालका दुर्गम क्षेत्रको विकासका लागि उच्च पहाडी प्राकृतिक सम्पदाहरुको अध्ययन, प्राकृतिक उत्पादन प्रयोगका लागि प्रविधिको विकास, सस्तो घरका लागि निर्माण सामग्री, परम्परागत पानी घट्टहरुको विकास र अनुसन्धान, रङ दिने बिरुवाहरुको अध्ययन, प्रतिब्याक्टेरिया औषधिजन्य बिरुवाहरुको रासायनिक तथा जैविक अध्ययन, विद्युत उत्पादनमा जैविक पदार्थीय ग्यासको प्रयोग आदि अनुसन्धानात्माक काम पनि गरेको छ।
रिकास्टमा हाल ईसिमोडको कैलाश पवित्र भू–परिधि संरक्षण तथा विकास पहल, कन्चनजङ्घा भू–परिधि संरक्षण तथा विकास पहल र विश्वविद्यालय अनुदान आयोगको नवप्रवद्र्धनात्मक प्रविधि र पदार्थीय परीक्षण सम्बन्धी अनुसन्धान भएका छन्। साथै गिरिजाप्रसाद कोइराला फाउन्डेसन, रबर तथा जात्रोफा इन्स्टिच्युट नेपाल आदिसँगको सहकार्यमा प्राकृतिक विज्ञान सम्बन्धी काम भइरहेका छन्।
यस केन्द्रले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध एसियन इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी थाइल्याण्ड, स्विस विकास सहयोग नियोग, क्षेत्रीय काष्ठ उर्जा विकास कार्यक्रम बैंकक, जाइका एसिय क्षेत्रीय खाना पकाउने चुलो कार्यक्रम, तेलयुक्त बिरुवामा बृटिश काउन्सिलसँग पारस्परिक सम्बन्ध राखेको छ। फापर सम्बन्धी कार्यक्रममा अमेरिकी सहयोग, युनेस्कोको प्रविधि हस्तान्तरण सम्बन्धी एसिया प्यासिफिक स्तरीय कार्यक्रम आदि संस्थासहित प्रसिद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालयहरुसँग पनि पारस्परिक सम्बन्ध राखेको छ।
तर, यस केन्द्रले पछिल्लो समयमा पूर्ववत् काम गर्न सकेको छैन। भएका केही प्रयास पनि अपुग छन्। यसका मुख्य कारण परिणाममुखीभन्दा पनि परियोजनामुखी हुनु र संस्थागतभन्दा व्यक्तिगत स्वार्थका काममा लाग्नु नै हुन्। त्यस्तै समय र माटो सापेक्ष अनुसन्धानमा कम ध्यान दिनु, भएका अनुसन्धान उत्पादनलाई जनस्तरमा पुर्याउन नसक्नु जस्ता कारण पनि छन्। अर्कोतर्फ यस केन्द्रसहित नेपालमा भएका जैविक विविधता र प्राकृतिक सम्पदा सम्बन्धी सम्पन्न अनुसन्धानका अभिलेख निर्यात भएको हुनसक्ने खतरा पनि छ। यसो भएको भए हामीले सम्पत्तिको हक गुमाइरहेका छौँ।
केन्द्रलाई उपलब्ध सीमित भौतिक पूर्वाधारमध्ये ८–१० वटा भवनमा रिकास्टसँग असम्बन्धित कर्मचारी र प्राध्यापक बस्छन्। उता चाइनिज एकेडेमी अफ साइन्सेसको काठमाडौं सेन्टर फर रिसर्च एन्ड एजुकेसन आफ्नै भवनमा संचालित छ। रिकास्टको भने एउटा ठूलो भवनसहित केही भू–भाग महावीर पुनको राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्रले लिएको छ। केही भागमा त्रिवि छापाखाना छ। दाताहरुको अनुसन्धान कार्यहरू चल्दै जाने क्रममा यस केन्द्रका बाँकी भवन पनि रसायन शास्त्र र जीव विज्ञानसँग सम्बन्धित अनुसन्धानका लागि छुट्टयाइएका छन्।
अनुसन्धाता र कर्मचारी गरी सयभन्दा बढी दरबन्दीसहित सुरु भएको केन्द्रमा अहिले ४० जनाभन्दा कम जनशक्ति छन्। भएका र काजमा आएकाहरुलाई केन्द्रले उर्जा भर्न सकेको देखिदैन। दाताका ठूला परियोजनाहरु नभएका कारण भौतिकशास्त्र र गणितबारे कोही बोल्न चाहँदैनन्। परिणामस्वरुप यो केन्द्र रिसर्च सेन्टर फर एप्लाइड बायोलोजी एन्ड केमिस्ट्री एकाईमा साँघुरिन पुगेको जस्तो देखिन्छ।
विश्वविद्यालयका हरेक विभागहरुमा अनुसन्धान एकाई गठन भइसकेको अवस्थामा रिकास्टलाई पहिलेजस्तै प्रभावकारी बनाउन निम्न काम गर्नुपर्छ :
१. भौतिकशास्त्र र गणित जस्ता विज्ञान विषयका मेरुदण्डलाई पनि प्राथमिकतामा राखी यथाशीघ्र विषयसम्बद्ध प्राध्यापक तथा प्रयोगशालाको व्यवस्था गर्ने र विद्यमान जनशक्तिलाई त्यहाँ रहेर काम गर्ने वातावरण बनाउने।
२. अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरुको परियोजना चलाएर बस्ने पुरानो मनस्थिति बदल्नुपर्छ। नेपाल भित्रैका साधन र स्रोतहरुको उपयोग गर्दै राष्ट्रको हितका योजनाहरुको खोज गर्ने।
३. अत्याधुनिक उपकरणसहितको पुर्वाधारयुक्त राष्ट्रिय प्रयोगशालाको विकास गर्ने।
४. व्यावहारिक विषयहरूमा अनुसन्धानका साथै नेपालको माटो सुहाउँदो रैथाने प्रविधियुक्त पाठ्यक्रम निर्माण गरी दीगो विकाशका लागि आत्म निर्भरतामा योगदान पुर्याउने स्नातकोत्तर तथा विद्यावारिधिको पठनपाठन सुरु गर्नुपर्छ।
५. अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन भवन, कार्यशाला भवन, तालिम भवन, अन्तर्राष्ट्रियस्तरको अतिथि भवन तथा चमेना गृह आदिको व्यवस्था गर्ने।
६. राष्ट्रिय विज्ञान तथा प्रविधि परिषद् पुनःस्थापना गरी विज्ञान तथा प्राविधिक अध्ययन अनुसन्धानसँग सम्बन्धित सबै सरकारी तथा गैरसरकारी राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यवसायिक समाज, संघ संस्था र व्यक्तिहरुका बीचमा समन्वयकारी भुमिका खेल्न सक्नु पर्छ।
७. विश्वविद्यालय अनुदान आयोग, नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रतिष्ठान, नेपाल सरकारका सम्बन्धित निकायहरुसँगको सामिप्यता सुधार्ने।
८. अध्ययन अनुसन्धानका नयाँ आयामहरु जस्तै, विज्ञान ओलम्पियाड, प्रतिभाको खोजी कार्यक्रम, सनातन विज्ञान, उद्यमशीलता, हिमालय विज्ञान, खनिज उत्खनन् प्रविधि, सुरुङ विकास प्रविधि, महामारी फैलाउने भाइरस तथा ब्याक्टेरियाको पहिचान तथा निदान, आदिमा ध्यान दिने।
आर्थिक व्यवस्थापन, दक्ष जनशक्ति, बारम्बार हुने राजनीतिक हस्तक्षेप, विकट क्षेत्रहरुमा हुने अनुसन्धानका कठिनाई, आर्थिक दीगोपन र सुशासनको कमी जस्ता कारणहरुले हाम्रो उद्देश्यलाई पार्ने प्रभाव मध्यनजर गरी सोही अनुरुपका योजना तर्जुमा गर्नुपर्छ।
यस केन्द्रलाई आधारभूत तथा व्यावहारिक विज्ञानको उत्कृष्ट केन्द्रका रुपमा पुनः विकास गर्नुपर्छ। नेपालका प्राकृतिक स्रोत र साधनको पहिचान, परीक्षण र प्रबर्द्धनका साथै उत्पादनको छापा तथा अन्य माध्यमबाट प्रकाशन, प्रसारण र प्रचार गर्नुपर्छ। बजार अनुरुपको उत्पादन व्यवस्थापन गर्दै देशलाई आत्मनिर्भर बनाउनेतर्फ लाग्नु नै रिकास्ट तथा हामी र सबै नेपालीको कर्तव्य हो।
–लेखक त्रिविमा भौतिकशास्त्रका उपप्राध्यापक छन्।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
