काठमाडौं– बर्लिनको पर्खाल भन्नेबित्तिकै आजभन्दा करिब तीन दशकअघि जर्मनीले आपसमा विभाजन हुँदा भोगेको पीडाको याद आउँछ। दुई देशबीचको शीतयुद्धका क्रममा बनाइएको पर्खाल सन् १९८९ नोभेम्बर ९ मा भत्काइएको थियो। हिजो मात्र बर्लिन पर्खाल भत्काइएको २९ वर्ष पुगेको छ।
_x000D_
_x000D_
आफ्ना बौद्धिक र कामकाजी युवालाई पश्चिम जर्मनीतर्फ भाग्नबाट रोक्न पूर्वी जर्मनीले यो पर्खाल ठड्याएको थियो। पर्खाल ढलेको दिनपछि विश्व व्यवस्थाको व्याख्यानमा एउटा पदावली चर्चित बनेको थियो– बर्लिनको पर्खाल ढलेपछि… ।
_x000D_
_x000D_
कसरी ठडियो बर्लिनको पर्खाल?
_x000D_
दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यमा सोभियत सेनाले अधीनमा लिएको जर्मनीको पूर्वी भागलाई अक्टोबर १९४९ मा जनवादी गणतन्त्र जर्मनी बनाइएको थियो। छुट्टै मुलुक बने पनि सेना, प्रशासन र गुप्तचर लगायतमा सोभियत युनियनकै नियन्त्रण थियो। यस मुलुकको राज्य नियन्त्रित अर्थ व्यवस्था सामान्य रुपमा सफल भएको थियो। तर, त्यसको तुलनामा पश्चिम जर्मनीको विकास निकै तीव्र थियो। सामाजिक बजार अर्थतन्त्र अँगालेको प्रजातान्त्रिक पश्चिम जर्मनीले चामत्कारिक ढंगले उन्नति गरिरहेको थियो।
_x000D_
_x000D_
यस्तो अवस्थामा पूर्वी जर्मनीका बौद्धिक र कामकाजी युवा पश्चिम जर्मनीतिर पलायन हुन थाले। पाठ्यक्रममा मार्क्सवाद र लेनिनवाद अनिवार्य गरिएपछि नै पूर्वी जर्मनीका धेरै प्राध्यापक र विद्यार्थीको आर्कषण पश्चिम जर्मन भएको थियो। त्यसमा पश्चिमतिरको स्वतन्त्रता र विकासले उनीहरूलाई थप आकर्षित गरेको थियो। सन् १९५३ सम्ममा झन्डै १० लाख पूर्वी जर्मनी पश्चिमतर्फ पलायन भइसकेका थिए। यसरी पलायन हुनेमा प्राध्यापक, डाक्टर, वकिल, इन्जिनियर, शिक्षक लगायतका बौद्धिक वर्गका पेसाकर्मीहरू थिए।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
यसरी पलायन सुरु भएपछि पूर्वी जर्मनीका शासकहरुको आलोचना मात्र भएन, देशमा नै बौद्धिक समुदाय नरहने खतरा समेत आइलाग्यो।
_x000D_
_x000D_
यस्तो ‘ब्रेन ड्रेन’बाट पूर्वी जर्मनीलाई ठूलो क्षति पुग्ने उनीहरुले महसुस गरे। उनीहरुले यतिसम्म कदम चाले कि पूर्वी जर्मनीले पश्चिमसँग यसबापत १७ अर्ब डलर क्षतिपूर्तिसमेत माग्यो।
_x000D_
_x000D_
यसपछि पूर्वी जर्मनीले विभिन्न कानुनी व्यवस्था गरी आवतजावतमा कडाइ र नियन्त्रण गर्ने नीति अख्तियार गर्यो। सन् १९६१ बाट सीमा पूर्ण रुपमा बन्द गरी बर्लिनमा पर्खाल लगाउने अभियान सुरु गर्यो। यसलाई उसले ‘फाँसीवाद विरुद्धको सुरक्षा कवच’को रुपमा परिभाषित गर्दै प्रचार गर्यो र नाम दियो, जसलाई पश्चिमले भने नाम दियो- लाजको पर्खाल।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
पर्खाल भत्काउन पश्चिम जर्मनी र उसका समर्थक अमेरिका लगायतका मुलुकले सोभियत युनियन र पूर्वी जर्मनीलाई दबाब दिए पनि उनीहरु सफल रहेनन्। पूर्वी जर्मनीका विद्यानहरुको प्रवेशले देशलाई फाइदा पुगेको रुपमा पश्चिमले लिएको थियो। तर पर्खाल लागेपछि यो क्रम एक्कासि रोकिन पुग्यो।
_x000D_
_x000D_
सन् १९८७ मा बर्लिनमा भाषण गर्दै अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगनले ‘मिस्टर गोर्बाचेव, यो पर्खाल ढलाउनु’ सम्म भनेकोबाट पश्चिमले कति दबाब सिर्जना गरेको थियो, बुझ्न सकिन्छ।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
पूर्वी जर्मनीभित्रै शृंखलाबद्ध रुपमा शासनविरोधी गतिविधि भएपछि अन्ततः ९ नोभेम्बर, १९८९ मा सरकार सीमा खोल्न बाध्य भयो। जनताहरूले खुसीले पर्खाल चढे। यसलाई भत्काएर चोइटा संग्रहसमेत गरेका थिए। केही महिनासम्म चलेको यो क्रम इतिहासमा एक अनौठो घटनाको रुपमा चित्रित छ।
_x000D_
_x000D_
पर्खाल ढलेपछि अक्टोबर १९९० मा दुवै जर्मनी एक भए।
_x000D_
_x000D_
बर्लिनको पर्खालका १० तथ्य
_x000D_
१. नाजी जर्मनीहरुले आत्मसमर्पण गरेपछि समाप्त भएको दोस्रो विश्वयुद्धपछिको सैनिक गठबन्धनले जर्मनीलाई चार भागमा विभाजन गर्यो। सबैभन्दा ठूलो पूर्वी क्षेत्र सोभियततर्फको थियो। पश्चिम तर्फका सहरहरु त्यतिबेला फ्रान्स, ग्रेट ब्रिटेन र अमेरिकाको नियन्त्रणमा थिए।
_x000D_
_x000D_
२. पश्चिमी जर्मनीमा भएको विकास र राजनीतिक स्वतन्त्रताका कारण समाजवादी पूर्वी जर्मनीबाट पश्चिमतर्फ बसाइँसराइ गर्नेहरु बढ्न थाले। सन् १९४९ देखि सन् १९६१ मा बर्लिनको पर्खाल नबन्दासम्म करिब ३० लाख मानिस पूर्वबाट पश्चिम जर्मनी सरेको तथ्यांक भेटिन्छ। यो अवधिमा ४ हजार ६ सय डाक्टर १५ हजार ८८५ अध्यापक, ७३८ प्राध्यापक, १५ हजार ५३६ इन्जिनियर लगायत ३७ हजार विभिन्न क्षेत्रका विशेषज्ञ पश्चिम सरेको बताइन्छ। अझ पूर्वी जर्मनी कम्युनिस्टहरुले शासन गरेको र समाजवादी राज्यव्यवस्था भएकाले यहाँ शिक्षा नि:शुल्क थियो। त्यसैले पढ्न पूर्वतिर र काम गर्न पश्चिम पुग्ने गरेको बताइन्छ।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
३. यसरी आफूले लगानी गरेका विशेषज्ञहरुसहित जनसंख्याको करिब २० प्रतिशत नागरिक पश्चिम जर्मनी पुगेपछि पूर्वी जर्मनीको आर्थिक सामाजिक र राजनीतिक अवस्था कमजोर बन्न थाल्यो। यसैलाई रोक्न पूर्वी जर्मनीका शासकहरुले १९६१ मा आवतजावतमा बन्देज लगाए। कुनै पूर्व सूचनाबिना १९६१ अगस्ट १२ र १३ को रात १ बजे पूर्वी शासकहरुले पूर्वी र पश्चिमी बर्लिन सहरको सीमा बन्द गरे। बिहान उठ्दा सहर दुई भागमा विभाजित भइसकेको थियो।
_x000D_
_x000D_
४. सीमामा गरिएको यो बन्देजबाट नै बर्लिनको पर्खाल निर्माण सुरु भयो। पर्खाललाई शीतयुद्धको प्रतीकको रुपमा पनि लिइन्छ।
_x000D_
_x000D_
५. पर्खाल लगाउनुअघि सीमा छुट्याउन त्यहाँ लामो सेतो धर्का कोरिएको थियो। पछि १९६१ मा त्यहाँ तारबार लगाइयो।
_x000D_
_x000D_
६. १९६२ देखि १९६५ सम्म यसलाई अझै बलियो बनाउने काम भयो भने १९६५ देखि १९७५ को बीचमा त्यहाँ पर्खाल लगाइयो। पर्खालको दुवैतर्फ सैनिक पहरेदारी हुन्थ्यो।
_x000D_
_x000D_
७. यो पर्खालको लम्बाई ५५ किलोमिटर र उचाइ ३.५ मिटर थियो।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
८. बर्लिन सहर पर्खाल लगाएरै छुट्याएपछि यी सहरबीचको आवतजावतमा कमी आयो। १९६१ देखि १९८९ मा यो पर्खाल नभत्किएसम्म जम्मा ५ हजार जनाले पर्खाल नाघ्ने कोसिस गरे भने २ सय जनाले पर्खाल नाघ्ने निहुँमा ज्यान गुमाए। यसले सीमा मात्र विभाजन गरेन बरु धेरैका घरपरिवार र आफन्तलाई टाढासमेत बनायो।
_x000D_
_x000D_
९. सन् ८० को दशकमा सोभियत संघको आधिपत्य समाप्त भएलगत्तै पोल्यान्ड र हंगेरी जस्ता पूर्वी देशमा भएको विद्रोह र क्रान्तिको लहर पूर्वी जर्मनीसम्म पुग्यो। फलस्वरुप पूर्वी जर्मनीका नागरिकहरुले आफ्नो समृद्धि र विकासका बाधकको प्रतीकको रुपमा रहेको बर्लिनको पर्खाल ढाललाई मुख्य केन्द्रबिन्दु बनाएर विद्रोह सुरु गरे। धेरै हप्तासम्म चलेको यो विद्रोहपछि नोभेम्बर १९८९ मा त्यहाँका शासक यी दुई सहरबीचको आवतजावतमा लगाइएको बन्देज हटाउन बाध्य भयो।
_x000D_
_x000D_
_x000D_
_x000D_
१०. १९८९ मा यो पर्खाल भत्काउन सुरु गरिएको थियो भने १९९२ मा पूर्ण रुपमा भत्काइयो। यसको एक वर्षपछि पूर्वी र पश्चिमी जर्मनी एक भए। बर्लिनको पर्खाल ढलेसँगै शीतयुद्धको समाप्ति भएको मानिन्छ। (विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय समाचार स्रोतको सहयोगमा)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
