अनलाइनमार्फत् हुने धोकाधडी ‘क्याटफिसिङ’ के हो?

ब्लग

लिबर्टी श्रेष्ठ मंगलबार, असार ४, २०८१ १६:२५

केही दशकअिघ मात्रै मानिसहरूलाई रोचक शब्द क्याटफिसिङसँग परिचय गराइयो। अनलाइन डेटिङ एप, सोशल मिडिया र अन्य अनलाइन प्लेटफर्मको वृद्धिसँगै यसको प्रयोग बढेको हो। जसले गर्दा यो एउटा भर्सन इन्टरनेट संस्कृतिको हिस्सा भएको छ।

अनलाइनमा कसैले नक्कली पहिचान प्रयोग गरी वास्तविक मित्रताको आभास गराउने वा तिनीहरूसँग प्रेममा रहेको महशुस गराउने कार्य नै क्याटफिसिङ हो । विकिपिडियामा यसको परिभाषा छ, ‘क्याटफिसिङ एक भ्रामक गतिविधि हो, जसमा एक व्यक्तिले सामाजिक सञ्जाल सेवामा काल्पनिक व्यक्तित्व वा नक्कली पहिचान सिर्जना गर्दछ। आफ्नो निहित आर्थिक लाभ तथा अन्य इच्छा पूर्तिका लागि जानी–जानी कसैलाई पिडित बनाउने काम हो।’

क्याटफिसरको शब्दमा विभिन्न परिभाषाहरू छन्, जसमध्ये एउटाले धोखाधडी गर्न अनलाइन डेटिङ साइट प्रयोग गर्ने व्यक्तिलाई जनाउँछ। क्याटफिसरको लक्ष्य भनेको साइटमा मानिसहरूसँग सम्बन्ध स्थापना गरेर आर्थिक तथा अन्य लाभ हासिल गर्नु हो।

एकचोटी तपाईंले क्याटफिसरलाई विश्वास गर्नुभयो भने तिनीहरूले निम्न कुराहरु गर्छन् :

तपाईंका गोप्य कुराहरू अनलाइन साझा गरेर वा अरूलाई खुलासा गरेर तपाईंलाई लज्जित, अपमानित वा अप्ठ्यारो पार्न सक्छन्।
उनीहरूलाई पैसा पठाउनको लागि बाध्य पार्न सक्छन्।
तपाईंलाई नग्न भिडियो वा म्यासेज पठाउन वा अनलाइन यौन सम्पर्कका लागि दबाब दिन सक्छन्।
नग्न वा अन्तरंग तस्बिर वा भिडियोहरू मा तपाईंलाई ब्ल्याकमेल गर्न सक्छन्।
तपाईंले उनीहरूसँग सेयर गर्नुभएको जानकारी प्रयोग गरेर तपाईंका अनलाइन तथा सामाजिक सञ्जाल अकाउन्टका आइडी ह्याक गर्न सक्छन्।

क्याटफिसिङ सामान्यतया धेरै चरणहरूमा हुन्छ
क्याटफिसरले नक्कली खाता बनाउँछ : उनीहरुले आफ्नो नक्कली पृष्ठभूमि कथा बनाउँछन् र नक्कली फोटोहरू, विद्यालयहरू, जागिरहरू र साथीहरू समावेश गर्दछन्। उनीहरुले एक आम व्यक्ति भएको बहाना गर्न सक्छन् र दाबी गर्न सक्छन् कि उनीहरूलाई तपाईंलाई जस्तै सबै चिजहरू मनपर्छ । त्यसैले तपाईं तिनीहरू तपाईंको सही साथी हुनसक्ने भ्रममा पर्नुहुन्छ । कतिपय अवस्थामा तिनीहरूले वास्तविक व्यक्तिको खाताको प्रतिरूपण वा ह्याक पनि गर्छन् र आफू भएको त्यही व्यक्ति भएको बहाना गर्छन्। तिनीहरू साँच्चै राम्रो देखिने वा प्रसिद्ध व्यक्ति भएको बहाना गर्न सक्छन्।

उनीहरूले विभिन्न तस्विरहरू पठाउँछन्, जुन उनीहरूले आफू भएको दाबी गर्छन् । तर तपाईंलाई कसरी थाहा हुन्छ? सामान्यतया तिनीहरूले भिडियो च्याटमा आफूलाई नदेखाउनको लागि बहाना गर्छन्, जस्तै उनीहरूको क्यामेरा फुटेको छ वा अरू केही भन्न सक्छन्।

उनीहरूले तपाईंलाई धेरै प्रशंसा, स्नेह र उपहारहरू पनि दिएर चाप्लुसी गर्न सक्छन्।् तपाईं सोच्नुहुन्छ कि तिनीहरू साँच्चै तपाईंको ख्याल राख्छन्, र तिनीहरूले तपाईंलाई आफ्नोपनको महसुस गराउँछन् । त्यसैले तपाईं तिनीहरूलाई खुसी बनाउन चाहनुहुन्छ।

जब तपाईं तिनीहरूलाई विश्वास गर्नुहुन्छ, तिनीहरूले तपाईंलाई केहि माग्छन्। तिनीहरूले तपाईंबाट चाहन्छन् कि,

तिनीहरूलाई आफ्नो रहस्य बताउनुहोस्
व्यक्तिगत रूपमा पहिचान योग्य जानकारी साझा गर्नुहोस्, जस्तै तपाईंको जन्ममिति, घरको ठेगाना र तपाईंको परिवारको विवरणहरू
तिनीहरूलाई एक सहयो गगर्नुहोस्
सापटी वा तिनीहरूलाई पैसा वा क्रिप्टो करेन्सी दिनुहोस्
पैसा पठाउन वा वस्तु प्रदान गर्नहोस र यसलाई अरू कसैलाई पठाउनुहोस्
उनीहरूलाई नग्न जस्ता अन्तरंग तस्बिर वा भिडियो पठाउनुहोस्
भिडियो च्याटमा यौन सम्पर्क गर्नुहोस्, यद्यपि तपाईं तिनीहरूलाई क्यामेरामा देख्न सक्नुहुन्न।

क्याटफिसरको जालमा परेको कसरी थाहा पाउने ?
यहाँ केही संकेतहरू छन्, जुन तपाईं क्याटफिसरको जालमा परिरहेको थाहा हुन सक्छ । क्याटफिसरहरूको अनगिन्ती कथाहरू अनलाइन फेला पार्न सकिन्छ, र परिस्थितिहरू सबैका फरक हुन सक्छन्। अपेक्षित चेतावनी संकेतहरू यसप्रकार छन् :

तपाईंले पढ्नुभएको धेरैजसो क्याटफिसिङको कथाहरूले प्रस्तुत गर्नेछ कि एक व्यक्ति कति कसरी चाँडै उनीहरूको सम्भावित सिकारमा आउनेछ। यदि, पहिलो केही सन्देशको आदानप्रदानहरूमा, व्यक्तिले तपाईंलाई नभेटे पनि सम्बन्धलाई द्रुत गतिमा अगाडि बढाएको जस्तो देखिन्छ भने, तपाईं सम्भवतः क्याटफिसिङमा पर्दै हुनुहुन्छ।

उनीहरु कहिल्यै आफ्नो अनुहार देखाउन चाहँदैनन्। तिनीहरु सम्बन्धमा गम्भीर देखिन्छन्, तर लिखित सञ्चार वा फोन कलहरू जारी राख्न चाहन्छन् (वा, त्यसैगरी, तिनीहरू प्रायः व्यक्तिगत रूपमा भेटघाट गर्ने विषयमा छलफल गर्छन् तर बारम्बार बहाना बनाएर पन्छिरहन्छन्), त्यहाँ तिनीहरू आफ्नो वास्तविक पहिचान लुकाउन खोजिराको संकेत मिल्छ । यदि उनीहरू भिडियो च्याटमा उनीहरू कस्तो देखिन्छन् भनेर देखाउन सक्दैनन् । उनीहरूको क्यामेराले काम नगरिरहेको बहाना बनाउँछन् भने तिनीहरू प्रायः क्याटफिसर हुन्।

सुझावः यदि तपाईं दुवै जना साँच्चै चासो राख्नुहुन्छ भने, पहिलो हप्ताभित्र नै भेटेर कुराकानी गर्न भन्नुहोस् । जसले तिनीहरूको वास्तविक अनुहार देखाउनेछ। यदि तिनीहरूले अस्वीकार गरे, अनेक बहानाहरू गर्छन्, वा कहिल्यै प्रतिक्रिया गर्दैनन् भने तपाईं टाढिनुहो। खुशी हुनुहोस् कि तपाईंले आफ्नो समय र आफूलाई पीडाबाट बचाउनुभयो।

भेटघाटबाट बच्नको लागि सधैं एउटा बहाना हुन्छ वा व्यक्तिगत भेटघाटको योजना बनाउन तिनीहरूको तर्फबाट थोरै प्रयास गरिन्छ।
तिनीहरूका तस्बिरहरूको सीमित संख्या उपलब्ध हुन्छ।
व्यक्तिले तपाईंलाई वास्तविक समयको सेल्फी वा आफू वास्तविक भएको प्रमाण पठाउँदैनन्। ।
व्यक्तिगत रूपमा भेट्ने खोज्दैन तर तपाईंलाई पैसाको लागि सोध्छ।
व्यक्तिसँग अन्य साथीहरू वा परिवारका सदस्यहरूको व्यापक अनलाइन नेटवर्क हुँदैन।
व्यक्तिले धेरै झूट बोलेको देखिन्छ र तिनीहरूका कथाहरू विरोधाभासपूर्ण हुन्छन् ।
व्यक्ति अचानक गायब हुन्छ वा व्यक्तिको परिवारका सदस्य वा साथीहरू मध्ये एकले तपाईंलाई अलर्ट गर्छ।

केही अनुसन्धानले यस्तो भन्छन्
अनुसन्धानले यो पनि पत्ता लगाएको छ कि अपराधीहरूले आफ्नो क्याटफिसिङ अभ्यासलाई यौन इच्छाहरूको पूर्तिको रूपमा मात्र प्रयोग गर्दैनन्। वास्तविक संसारमा नभएका इच्छाहरूको पूर्तिको रूपमा पनि गर्छन् । (जस्तो, प्रशंसा, आदर सत्कार आदि जसले गर्दा उनीहरुलाई गर्वको महशुस हुन्छ)।

क्याटफिशिङ स्केलमा अवस्थित देखिन्छन्, जहाँ लगभग ८०५ जनामा अनुसन्धान गरिएको थियो । त्यहाँ कुनै न कुनै रूपमा आफ्नो सामाजिक छविलाई उच्च बनाउनका लागि उनीहरु सक्रिय थिए। कम आत्मसम्मान, कमजोर आत्मबल र आफूलाई प्रमाणित गर्न नसकेकाहरु त्यहाँ संलग्न थिए।
डेटिङ एप्सको प्रयोगले यस्ता नकारात्मक र पीडादायक अनुभवहरू प्राप्त हुन सक्छन्। जसले मानसिक स्वास्थ्यमा जोखिम निम्त्याउन सक्छ।

क्याटफिशरहरूको मनोविज्ञान
सन् २०२० मा सेक्सुअल एण्ड रिलेसनसिप थेरापीमा प्रकाशित एउटा अध्ययनले महिलाहरू भन्दा पुरुषहरू क्याटफिसर हुने सम्भावना बढी रहेको बताएको छ। जो मानिसहरू सम्बन्धमा शंकालु खालका थिए। उनीहरुलाई धेरै आफूतिर ध्यान दिएको मन पर्थ्यो ।

क्वीन्सल्याण्ड विश्वविद्यालयका अनुसन्धानकर्ताहरूले २७ क्याटफिसरहरूको अनुसन्धानले उनीहरू एक्लोपन, सामाजिक सम्बन्धसँगको संघर्ष, आफ्नो शरीरसँग असन्तुष्टि, भाग्ने इच्छा वा तिनीहरूको लिंग वा यौन पहिचानका पक्षहरूका कारण यसप्रति उत्प्रेरित भएको पत्ता लगाए। जबकि कोही दोषी थिए र स्वीकार गर्न चाहन्थे, अरूले भने कि तिनीहरूले व्यावहारिक कारणको लागि यो गर्न थाले । जस्तै उमेरहदका कारण रोकिएको वेबसाइटमा पहुँच प्राप्त गर्न।

‘बारम्बार झूट बोल्दा मस्तिष्कमा बिस्तारै परिवर्तन हुन सक्छ। हामी समयको साथ झूट बोल्न सिक्छौं, जसरी यसले हामीलाई पुरस्कृत गर्दछ वा सजाय दिन्छ,’ न्यूरोसाइकोलोजिस्ट डा. सनम हाफिज भन्छन् । अनुसन्धानकर्ताहरूले यो पनि फेला पारेका छन् कि मस्तिष्कको भाग, एमिग्डाला, जसले अन्यथा अपराधको संकेतहरू पठाउँछ, जब झूटो व्यक्तिलाई धोका दिनु स्वाभाविक हुन्छ। तब प्रतिक्रिया दिन बन्द हुन्छ । यसको मतलब तिनीहरू झुट बोल्दा असहज महसुस गर्दैनन्, चाहे तिनीहरू समातिउन् वा नसमातिउन् ।

क्याटफिसले तपाईंको दिमागमा के गर्छ?
‘जब हामीलाई धोका दिइन्छ, हाम्रो दिमागले उच्च तनाव देखाउँछ । सम्भवतः तनाव हार्माेनको अत्यधिक उत्पादनले आक्रमण, हाइपरभिजिलेन्स र चिन्ताको यस धारणासँग लड्न थाल्छ,’ डा. हाफिज भन्छन्।

टकस्पेस थेरापिस्ट क्याथरिन रिचर्डसनका अनुसार क्याटफिसर भनेर चिनिएको पार्टनरले भविष्यमा दिमागको गतिविधिलाई पनि परिवर्तन गर्न सक्छ। हाम्रो दिमागले त्यस्ता मार्ग तय गरेको छ, जसले हामीलाई हरेक दिन हजारौं स्वचालित विचारहरू र धारणाहरूसँग काम गर्न मद्दत गर्दछ । जब यो सम्बन्धको कुरा आउँछ, यदि त्यहाँ विश्वास छ भने हामी मान्दछौं कि विश्वास जारी रहनेछ, जबसम्म त्यो विश्वास टुट्दैन । क्याटफिसको सिकार भएको व्यक्तिले कहिल्यै कसैलाई विश्वास नगर्न सक्छन् । विस्तारै यसले मानिसहरूलाई पागलपन र निराशावादको चपेटामा पार्न सक्छ।

‘चिन्ता वा डिप्रेसनको चपेटामा परेका मानिसहरूलाई क्याटफिसिङको आघातले अझ गहिरो असर पार्न सक्छ,’ डा. हाफिज भन्छन्, ‘अरूलाई निरन्तर शंका गर्ने बानी परिवर्तन हुन गाह्रो पर्न सक्छ।’

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।