प्रांगारिक मल उत्पादनतर्फ नगरहरु : रासायनिक मलको विकल्प बन्न सक्ला?

कृषि

धनु विश्वकर्मा शुक्रबार, साउन १३, २०७९ २१:१२

काठमाडौं– भक्तपुर नगरपालिकाले जापानी प्रविधिद्वारा कुहिने र नकुहिने फोहर छुट्याइ कुहिनेबाट प्रांगारिक मल उत्पादन गर्न सुरु गरेको छ। घरदैलोबाट दैनिक रुपमा संकलित २ हजार केजी कुहिने फोहरबाट प्रांगारिक मल उत्पादन गर्न थालिएको हो।

रिकिसी कम्पोस्ट प्रालिको प्राविधिक सहयोगमा नगरपालिकाले ३ महिना अघिदेखि नै मल उत्पादन गर्न थालेको हो। नगरपालिकाको स्यानिटेसन उपशाखा प्रमुख दिलीपकुमार सुवाल कुहिने र नकुहिने फोहर छुट्याउन भने पहिलेदेखि नै थालिएको बताउँछन्।

सुवालका अनुसार पहिले पनि कुहिने फोहरलाई परम्परागत विधिबाट संकलन गरी एकै ठाउँमा थुपारेर मल उत्पादन गरिँदै आएको थियो। तर, स्थानीय बासिन्दाले दुर्गन्ध फैलिएको भन्दै गुनासो गरेपछि जापानी प्रविधि प्रयोग गर्न थालिएको हो।

पहिलो चरणमा ७ टन मल उत्पादन गरिएको छ। उक्त मल प्रतिकेजी २० रुपैयाँका दरले दुई टनसम्म बेचिसकिएको नगरपालिकाले जनाएको छ। भक्तपुर नगरपालिकाले दैनिक रुपमा करिब २८ टन फोहर व्यवस्थापन गर्दै आएको छ। जसमा कुहिने र नकुहिने छुट्याइन्छ। नकुहिनेमा पनि पुनः प्रयोग हुनेलाई छुट्याइन्छ। कामै नलाग्ने मात्र डम्पिङ साईट पुर्‍याइने गरिन्छ।

कुहिने प्रकृतिका फोहरबाट उत्पादित मल हाल किसानको खेतमा पुगेको र परीक्षणमा रहेको उल्लेख गर्दै सुवालले यो मलको प्रयोगपछि निस्कने नतिजाबाट अरु नीतिगत कार्य थालनी गर्ने बताए।

काठमाडौं महानगरपालिकाले पनि कुहिने फोहरबाट मल बनाउने प्रक्रियामा अघि बढाएको छ। महानगरको वातावरण तथा कृषि विभागका प्रवक्ता नवीन मानन्धरले कुहिने प्रकृतिको फोहरबाट प्रांगारिक मल बनाउनका लागि आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा १ अर्ब रुपैयाँ छुट्याइएको जानकारी दिए।

कामपाले साउन १ गतेदेखि लागू हुने गरी कुहिने र नकुहिने फोहर संकलनको तालिका सार्वजनिक गरिसकेको छ। जसअनुसार कुहिने फोहर संकलन गर्ने दिन आइतबार र बुधबार तथा नकुहिने फोहरका लागि सोमबार र शुक्रबारलाई तोकिएको छ।

फोहर व्यवस्थापन गर्नका लागि मेयर बालेन्द्र शाह, उपमेयर सुनिता डंगोललगायतको टोलीले भक्तपुरको मध्यपुर थिमि–४ स्थित रिकिसी कम्पोस्ट कम्पनीमा पुगेर अध्ययन गरिसकेको छ।

रासायनिक मलको विकल्प बन्न सक्छ प्रांगारिक मल?
कृषि विज्ञहरु भक्तपुर नगरपालिकाले सुरु गरेको प्रांगारिक मल उत्पादन र यसका लागि काठमाडौं महानगरले चालेको पहल सकारात्मक भएको बताउँछन्।

कृषिविज्ञ कृष्ण पौडेल दुवै नगरले चालेको पहल सकारात्मक भएपनि नगरबासीमा कौसी खेती वा खाली जग्गामा खेतिपाती गर्नुपर्छ भन्ने चेतना नआएसम्म यसको कार्यान्वयन पक्ष कमजोर हुने बताउँछन्।

‘मान्छेहरुमा रासायनिक मलको प्रयोगले माटोलाई पुर्‍याउने हानीको विषयमा चेतना फैलाउन आवश्यक छ। प्रांगारिक मल घर–घरमा आफैँले बनाउन सक्ने विधि हो,’ उनी भन्छन्।

कृषि तथा पशुपंक्षी विकास मन्त्रालयको एक तथ्यांकअनुसार नेपालमा कूल खेती गरिएको जमिनको ०.२३ प्रतिशत अर्थात् ९७८९ हेक्टरमा प्रांगारिक खेती गरिएको पाइन्छ। ‘स्टाटस अफ अर्गानिक फार्मिङ इन नेपाल २०१५’ रिपोर्टका अनुसार कृषकहरुको प्रांगारिक खेतीमा कम चासो, युवा पलायन, उपभोक्ताको कम प्राथमिकता तथा प्रविधिको विकास, जिम्मेवार निकायको संस्थागत विकास नहुनुजस्ता कारणले प्रांगारिक खेतीमा व्यापकता आउन सकेको छैन।

विज्ञका अनुसार रासायनिक मलले माटोमा हुने सुक्ष्म जीवाणुहरुको गतिविधि र सक्रियतामा कमी ल्याउने, माटोको अम्लीयपना बढाउने, सुक्ष्म खाद्य तत्वहरु उपलब्ध हुन नसक्ने भएकाले बोटविरुवाको वृद्धिविकासमा प्रतिकूल असर पुग्नेजस्ता समस्या देखिन्छ।

तर, त्यसको तुलनामा प्रांगारिक मलको प्रयोगले माटोको बनोटमा सुधार ल्याइ खुकुलो र बुर्बुराउँदो बनाउने, माटोको पानी धारणशक्ति बढाउने, माटोमा रहने सुक्ष्म जीवाणुहरुको संख्या र सक्रियतामा वृद्धि हुने तथा बोटविरुवाको वृद्धिविकासका लागि आवश्यक हुने सबै प्रकारका खाद्य तत्व उपलब्ध हुने हुन्छ।

नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) ले गरेको एक अध्ययनमा रासायनिक मलको बढ्दो प्रयोगले देशभर नै माटोमा अम्लियपना बढ्दै गएको पाइएको छ।

मल अभाव भयो भन्दै सडकमा आन्दोलन गर्न सजिलो भए पनि घरमा नै बनाउन मिल्ने गोठे मल, गड्यौली मल, कुहिने प्रकृतिका फोहरबाट बन्ने मलका बारेमा भने ध्यान नदिने गरेको कृषिविज्ञ पौडेलको भनाइ छ।

प्रांगारिक मल प्रवर्द्धन प्रविधि प्रसार विशेषज्ञ डा. विष्णुकुमार धितालका अनुसार प्रांगारिक मल रासायनिक मलको विकल्प बन्न सक्छ। रासायनिक मल बनिनसकेको ५० वर्षअघिको स्थितिमा परम्परागत मलको नै प्रयोग गरिन्थ्यो। नेपालमा तीन दशकअघि धानको निर्यात गर्ने कम्पनी थियो। त्यो धान उत्पादन त्यही परम्परागत मलको प्रयोगले भएको उनी बताउँछन्।

पोखरा, विराटनगर र काठमाडौंजस्ता ठूला सहरी क्षेत्रमा कुहिने फोहरबाट राम्रो मल उत्पादन गर्न सकिने उनी बताउँछन्। कुहिने फोहेरलाई प्रविधि प्रयोगमार्फत् वैकल्पिक मल बनाउन सकिने उनको भनाइ छ।

पूर्वकृषि सचिव योगेन्द्रकुमार कार्की रासायनिक मलको विकल्प प्रांगारिक मल भएको बताउँछन्। उनका अनुसार घर-घरमा गोठेमल बन्छ भने ठूला सहरमा कुहिने प्रकृतिका फोहर संकलन र व्यवस्थापन गरेर धुलो मल, दाना मल बनाउन सकिन्छ। र, धान, गहुँ र मकैबाहेक अरु सबै बालीमा प्रांगारिक मलको प्रयोग गर्न मिल्छ।

प्रांगारिक मल प्रयोगबाट हुने प्रांगारिक खेती सिक्किम र बंगलादेशमा सुरु भइसकेको छ। नेपालमा पनि बिस्तारै प्रांगारिक मलको उत्पादन बढाउने काम निजीस्तरबाट हुन थाल्नु सकारात्मक भएको कृषि विज्ञको भनाइ छ।

रासायनिक मल थोरै हाल्दा पुग्ने, तर प्रांगारिक मल धेरै मात्रामा चाहिने ठानिन्छ। तर विज्ञहरु रासायनिक मलको दीर्घकालीन प्रयोग बालीनालीका लागि राम्रो नहुने बताउँछन्। ‘केही समयका लागि राम्रो होला, तर कालान्तरमा आएर जमिनको विनास गर्दै जाने भएकाले पनि सरकारले बेलैमा ध्यान पुर्‍याउनु जरुरी छ,’ पूर्वकृषि सचिव कार्कीले भने।

कसरी बनाउने प्रांगारिक मल?
प्रांगारिक मल गाईवस्तु तथा जनावरको मलमूत्रबाट बनाइन्छ। गाउँघरमा गाई, भैँसी, बाख्रालगायत जनावर पालिने हुँदा तिनीहरूको मलमूत्रबाट बनाइएको मललाई नै प्रांगारिक मल भनिन्छ।

प्रांगारिक मल बनाउन गोबर वा वस्तुभाउको विष्टा र सोत्तर मिलाइन्छ। विष्टाको दुई गुणा सोत्तरको मात्रा राखेर मिश्रण गरी थुप्रो लगाइन्छ। त्यसलाई महिनाको एकपटक राम्रोसँग मिसिने गरी पल्टाउनुपर्छ। यसरी तीनदेखि चार पटकसम्म पल्टाएपछि प्रांगारिक मल तयार हुन्छ।

पराल, छ्वाली, उखुको पात, झारपात, स्याउला, रुखबाट झरेको पात, रुखको कलिलो डाँठ, तरकारी केलाएर फ्याँकिने बोक्रा खाल्डोमा कुहाएर प्रांगारिक मल बनाउन सकिन्छ। कम्पोस्ट मल बनाउँदा सामग्रीहरू जति साना टुक्रा भए त्यति नै छिटो र सजिलोसँग कुहिन्छ। प्रांगारिक मल बनाउन उपयुक्त चिस्यान हुनुपर्छ।

सुक्खायाममा कम्पोस्ट बनाउन सकिन्छ। कम्पोस्ट मल बनाउने खाल्डो दुई हात अर्थात् एक मिटरभन्दा बढी गहिरो बनाउनु हुँदैन। चौडाइ पनि दुई हातभन्दा बढी हुनु राम्रो हुँदैन।

लम्बाइ भने आवश्यकताअनुसार बनाउन सकिन्छ। एक मिटर गहिरो, एक मिटर चौडा र एक मिटर लम्बाइ भएको खाडल वा थुप्रोमा करिब ४० डोको अर्थात् एक टन कम्पोस्ट मल बनाउन सकिन्छ। त्यसैअनुसार आवश्यकता अनुसार कम्पोस्ट मल बनाउन सकिन्छ।

यो श्रृङ्खलाका थप सामग्रीहरु: