शनिबार विशेष

शबरी : अन्तरजातीय प्रेम र विद्रोहको जित, तर हिन्दूमोहले चुकेका लेखक

धनु विश्वकर्मा शनिबार, वैशाख १०, २०७९ १८:४३

हातमा किताब पर्नेबित्तिकै नाममा मेरा आँखा रोकिए। शबरीलाई चिन्न गुगल गरेँ। उनी भगवान रामभक्त थिइन्। आफ्नो भक्तिबाट प्रभावित भएर रामले शबरीको जुठो बयर खाएको प्रसंग रामायण, रामचरित मानस, सुरसागर आदि ग्रन्थमा छ। पौराणिक कथा अनुसार फागुन कृष्णपक्षको सप्तमी तिथिमा नै शबरीलाई भगवान रामको आशीर्वाद प्राप्त भएको र मोक्ष प्राप्ति भएको थियो। उनी दलित महिला हुन्।

राजनीतिकर्मी तथा लेखक बलदेव मजगैयाँकृत ‘शबरी’ अन्तरजातीय प्रेम र विवाहको सेरोफेरोमा छ। विद्रोह र त्यसले निम्त्याउने बहिस्कारको कथामा आधारित छ।

शबरी दलित समुदायकी र दुष्यन्त गुरुकुलमा संस्कृत अध्ययन गरिराखेकी विद्यार्थी हुन्। दुई फरक जातका केटा र केटीबीचको प्रेमलाई मजगैयाँले उपन्यासमा निकै सरल भाषामा उतारेका छन्।

यो किताब हातमा लिदैँ गर्दा र पानापानामा डुबुल्की मार्दै गर्दा आफ्नै घरपरिवार र समाजमा भएका अन्तरजातीय प्रेम र विवाहका घटना दिमागमा टपक्क आइबसे। मलाई यो उपन्यास नौलो लागेन।

त्रेता युगकी शबर पनि दलित थिइन्। उनले त्यो युगमा नै विद्रोह गरेकी कारण उनैबाट प्रभावित भएर आमाले आफ्नी छोरीको नाम पनि शबरी राखिन्।

शबरी ठूली भइन्। दुष्यन्तको प्रेममा परिन्। शबरीले आफू दलित भएको दुष्न्तलाई बताएकी थिइन्। उनको प्रेमका मुना पलाउँदै गर्दा जात कहिले आएन। हुन त यो समाजमा पे्रम गर्दा जात सजिलै आउँदैन। तर, बिस्तारै प्रेमलाई विवाहमा परिणत गर्नुपरेमा अनेक प्रश्न उठ्छन्।

उपन्यासमा पनि भयो त्यस्तै। विवाहको कुरा चलेपछि दुष्यन्तको दिल दिमागमा शबरीभन्दा आफ्नो परिवार र समाज आँखा अगाडि उभिन थाले। अब उनले प्रेमभन्दा परिवार र समाज देख्न थाले।

दुष्यन्त पनि गुरुकुलमा संस्कृत अध्ययन गरिराखेका छन्। ब्राहमण परिवारका हुन्। घरमा अरु छोराले उनका खानदानी पेसा छाडेका थिए। दुष्यन्त विज्ञानका समेत विद्यार्थी हुन्, तर संस्कृतिका श्लोक र ऋचा पनि कन्ठस्त गरिराखेका छन्।

यता, शबरीको आमाको पनि अन्तरजातीय विवाह हो। उनी गैरदलित परिवारकी हुन्। उनको माइतीमा कुनै नाता छैन। फरक समुदायमा बिहे गरेकै कारण परिवारबाट बहिस्करणमा परिन्। परिवारले दलितसँग विवाह गरेको भन्दै कहिले स्वीकार गरेन। त्यही पीडा उनकी छोरी शबरीले भोग्दैछिन्।

उनलाई आमाको भरपुर साथ थियो। तर, प्रेमीले साथ छाडे। त्यैपनि उनले संघर्ष छाडिनन्।

निकै समयको अन्तरद्वन्द्वपछि उनको प्रेमको जित हुन्छ। केटाको परिवारलाई जानकारी नदिइ नै विवाह गर्छन्। तर, अब घर जान समस्या हुन्छ। केटाको घरमा भने छोरा गुरुकुलबाट दीक्षित भएर आउँदै गरेको कल्पनाले बाबु सुवास र आमा रचना गर्व महसुस गरिरहेका हुन्छन्।

युवती लिएर घर पुगेको दुश्यन्तलाई देखेर आमाबाबु छक्क पर्छन्। उनले आमाबाबुलाई आफूले विवाह गरेको जानकारी दिन्छन्। शबरी दलित समुदायको भएको पनि जानकारी गराउँछन्।

परिवारले उनीहरूको विवाह स्वीकार्दैन। घरबाट अलग हुन्छन्। शबरीको घरमा आश्रय लिएर बस्छन्।

दुष्यन्तले पछि फार्मेसी खोलेर सञ्चालन गर्दा दलित भएका कारण उनलाई कुटपिट गरिन्छ। यतिसम्म कि, उनको पसलमा कोही पनि गैरदलित आउँदैन। पसल बन्द गर्छन्।

यो उपन्यास पढिरहँदा मनमा धेरै प्रश्न उठे। यो कथाले आँखैअगाडि भएका धेरै यथार्थ घटना एकएक गरी दिमागमा आए। अन्तरजातीय प्रेम र विवाहकै कारण हत्यासम्म भएका घटना छन्।

ती कथालाई उपन्यासमा लेखिरहन जरुरी छ जस्तो लाग्दैन। समाजका अलिखित कथा कति छन कति! तिनको ठेली बनाउँन सकिँदैन।

२०५८ सालमा महोत्तरीका कृष्णबहादुर पासवान, २०६८ मा सप्तरीका शिवशंकर दास र दैलेखका सेते दमाईको ज्यान गयो। २०७० सालमा तनहुँकी संगीता परियारको ज्यान गएको छ। काभे्रपलाञ्चोकका अजित मिजारको २०७३ असारमा हत्या भयो। उनको शव अझै त्रिवि शिक्षण अस्पतालमा छ। २०७७ जेठ १० गते रुकुम पश्चिमको चौरजाहारी नगरपालिकाका नवराज विकलगायत ६ जनाको नरसंहार गरियो।

अन्तरजातीय विवाह भनेको समाज अन्तरघुलनको तत्व पनि हो। तर, अन्तरजातीय प्रेम गरेकै कारण ज्यान जाने घटना किन भइरहेका छन्? किन गाउँ समाजबाट विस्तापित गरिन्छ? तिरस्कार गरिन्छ? यी बहस हुँदै गर्दा पनि हिंसा रोकिएको छैन। चितवनमा भीमबहादुर विकको हत्या भयो।

र, यी कथामा उपन्यास लेखिन जरुरी पनि छ। यी अपराधका श्रृङ्खला लिपिबद्ध हुनुपर्छ, ताकि विभेद गर्ने र अन्यायको हदसम्म पुग्नेहरूका सन्तान दरसन्तानले तिनका पुर्खाले गरेको अपराध थाहा पाउन्। अनि दुष्यन्तहरूको विद्रोहले जुगौँसम्म सम्मान पाउन्। यसै अर्थमा शबरीलाई बुझेँ मैले।

उपन्यासले हिन्दू धर्मभित्रको वर्णव्यवस्थामा पनि प्रहार गरेको छ। वर्णव्यवस्था नै विभेदको जग हो। धार्मिक अन्धविश्वास र अहंकार नै विभेदको पर्खाल हो। उपन्यासमा कतै लेखिएको छ, ‘कुनै पनि धर्मले सुख र शान्तिको हरण गर्दैन, स्वाभिमानको हरण गर्दैन। फेरि पनि हामी हीनता र ग्लानीमा बाँच्न विवश छौँ। हेर्नुस् धर्मको मूलमा यो सबै छैन। यो आडम्बर त पछि आएर धर्मको नाममा प्रभुत्व लाद्नेहरुको सोचले ल्याएको दुष्परिणाम हो।’

यसबाट लेखक कतै हिन्दू धर्मको बढी नै मोहमा छन् कि भन्ने प्रश्न उठाएको छ। आखिर जातीय र लैंगिक विभेदको जग मनुस्मृति, रामायणलगायत ग्रन्थ पनि हुन्। यी नै ग्रन्थका नाममा विभेदलाई मलजल गरिएको छ।

अझ लेखकले गान्धीलाई दलितप्रति सकारात्मक भएको बताएका छन्। तर, यो विवादित विषय हो। गान्धीले ‘हरिजन’ लेखाउनुको रहस्य जातीय संरचना थाम्ने मोह मात्र भएको आरोप पनि छ। समाज खल्बलिन नदिन अर्को समुदायले विभेद भोगिराख्नुपर्छ भन्ने गान्धीवादी सोच सर्वथा गलत छ। गान्धि कति दलितमैत्री थिए भन्ने विषय अरुन्धतीको पुस्तकको नेपाली अनुवाद ‘ती महात्मा ती विद्राही’ पढ्दा पनि थाहा पाउन सकिन्छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।