महात्मा गान्धी विश्वमा यस्ता दार्शनिक हुन् जसले सिद्धान्त अध्ययन गरेर र अर्ति दिएर कसैलाई अनुयायी बनाएनन्। बन्नु पर्छ भनेर अड्डी पनि लिएनन्। स्वयं आफैंले अनुभव गरेको कुरालाई जीवन आदर्शमा उतारेर अहिंसाको सिद्धान्त बनाए। त्यसैले उनी अहिंसाका पुजारी बने। विश्वले त्यसरी नै उनलाई चिन्छ।
कुनै पनि समस्यालाई गहन रुपमा अध्ययन गरेर समाधानको कारण पत्ता लागाउन सक्नु गान्धीको व्यावहारिक गुण रह्यो। भगवान बुद्धले दु:खको कारण पत्ता लगाए जस्तै उनले पनि आधुनिक जीवनमा विकराल समस्या रहेको स्वीकारेका छन्।
विश्वमा समस्याका प्रकार धेरै छन्। जस्तै: गरिबी, धनी र गरिबबीचको विभेद। पूर्व र पश्चिमबीचको मतभेद। उत्तर र दक्षिणबीचको विभेद। आतंकवाद, जातीय युद्ध, उत्पीडन, भष्टाचार, अतिवाद, उन्माद, हिंसा आदि इत्यादि। व्याप्त यी समस्यालाई गान्धीले स्वीकारेका छन्। त्यसको समाधान छ भन्ने कुरालाई उनको जीवन आदर्शले प्रमाणित गरिदिएको छ। त्यसका लागि ज्ञान योग, भक्ति योग र कर्म योग संगम जीवनलाई बनाउन सक्नुपर्छ। मानिस आध्यात्मिक हुन सक्नुपर्छ। नकि कर्मकाण्डी।
गान्धीको अनुभव र आदर्शले अहिले संसारका समस्याको समाधान छ। तर मानवले सत्यको मार्गलाई अनुशरण गर्न सक्नुपर्छ। त्यो भनेको अहिंसालाई आत्मसात गरेर अर्काको भलाइमा समर्पण।
गान्धी समानता र स्वतन्त्रताका पक्षपाती रहे। भगवान बुद्धका वाणीमा आधारित मैत्री, करुणा, मुद्धिकालाई अँगाल्दै मानव कल्याण र जगत कल्याणका लागि उनले काम गरे। समाजिक प्रगति नै निराशाको अन्त्य हो भन्ने उनको मान्यता रह्यो। स्वतन्त्रताका लागि शस्त्र सुसज्जित साम्राज्यसँग निशस्त्र आन्दोलनमार्फत गरेर विजय प्राप्त गरेर उनले विश्वलाई चकित बनाइदिए। तर उनले शान्तिपूर्ण साधनाद्वारा आफ्नो देश र जन्तालाई स्वतन्त्रता दिलाउन सफल रहे।
विश्व राजनीतिक इतिहासमा गान्धीको जित एउटा चमत्कार नै हो भन्दा हुन्छ। सत्ता परिवर्तनको लडाइँमा त्यसरी एक्लो व्यक्तिको आदर्शमा अहिंसात्मक लडाइँ भएर कसैले विजय प्राप्त गरेको अहिलेसम्म छैन।
अहिंसालाई जीवन चरित्र, साहस, दृढता, संयम र विश्वासका साथ अपनाउन सकियो भने विभेद र अन्यायका विरुद्ध विजय प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने उनको जीवन आदर्शबाट जानकारी पाउन सकिन्छ। हतियारभन्दा कैयौं गुणा प्रभावशाली हुन्छ, अहिंसा मार्ग र सिद्धान्त।
उनले सन् १९३० मा गरेको दाण्डी मार्च होस् वा छुवाछुत विरुद्धको भैकाम आन्दोलनले उनलाई अहिंसात्मक आन्दोलनबाट नै देशलाई आजाद गराउन सकिन्छ भन्ने आत्मविश्वास जगाएको थियो। सन् १९०६ को दक्षिण अफ्रिकाको आन्दोलनदेखि सन् १९४८ जनवरी ३० सम्म आफ्नो हत्या हुनुअघिसम्म अहिंसाको मार्गबाट उनी विचलित भएनन्। बाँच्नका लागि सशस्त्र शक्तिको सहारा लिएनन्।
संसार सशस्त्र शक्तिमा विश्वस्त भइरहेका बेला अहिंसामा पनि बल छ, भनेर गान्धीले पत्ता लगाए। त्यो मार्गबाट मुक्ति सम्भव छ भनेर प्रमाणित समेत गरेर देखाए। त्यसैले उनलाई व्यवहार दार्शनिकभन्दा पनि हुन्छ। विश्वलाई अहिंसात्मक मार्गमा लाग्न प्रेरित समेत गरे। विश्व इतिहासमा अहिंसामा पनि शक्ति छ भनेर दर्ज गराए।
राजनीतिक लडाइँ अहिंसाबाट विजय प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास कसैलाई थिएन। गान्धीले त्यसलाई सिद्ध गरेर विश्वलाई विश्वस्त हुन बाध्य बनाए। परन्तु, अहिलेको संसारका लागि गान्धीको मण्डेला र अमेरिकी अश्वेत आन्दोलनका नेता मार्टिन लुथर किङ उनको अहिंसात्मक आन्दोलनका अनुयायी बनेका उदाहरण पनि छन्। त्यसैले ती देशमा गान्धीको आर्दश र दर्शनको उच्च स्थान छ।
त्यसो त गान्धीलाई समकक्षी क्रान्तिकारी विचारक लेनिनले एक प्रणेता र जनआन्दोलनका नेता हुन्, त्यसैले उनलाई क्रान्तकारी भन्नुपर्छ भनेका छन्। भियतनामका पूर्व राष्ट्रपति होची मिह्नले भनेका छन्, ‘गान्धी तपाइँले हामी सबैलाई अहिंसाको मार्गमा हिँडाउन सक्नुहोस्। हामी पनि अहिंसाको कार्गमा हिँड्न सकौं। हामी सबै क्रान्तिकारी हो। तर प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा हामी गान्धीकै शिष्य हौं। यो भन्दा कम-बेसी केही छैन्।’
गान्धीको पहिलो पटक जीवनी उतार्न एक पश्चिमा जोसेफ डाकले उनीसँग सोधे, ‘तपाइँले कस्तो अहिंसाको विकास गर्नुभयो। यतिसारो केबाट प्रभावित हुनुभयो?’ त्यतिबेला गान्धीले भनेका थिए, ‘मलाई बचपनमा अध्ययन गरेको एक कविताको स्मरण छ। उक्त कविताको सार यस्तो थियो- यदि तिमीलाई तिर्खा लागेको बेलामा कसैले पानी पिलाउँछ भने तिमीले पनि उसलाई त्यसको बदलामा पानी पिलायौ भने बडपन हुने छैन। बडपन त त्यतिबेला हुन्छ, जतिबेला तिमीले बैगुन गर्नेलाई गुन गर्न सक्छौ। उक्त कविताको पंक्तिले मेरो बाल मस्तिष्कमा ठूलो प्रभाव पार्यो। त्यसरी नै उक्त पंक्तिलाई व्यवहारमा उर्तान प्रयास गरेँ।’
त्यसपछि भागवत गीताको कथाबाट त्यसरी नै प्रभावित हुन पुगे गान्धी। अर्को ठूलो प्रभाव भनेको रुसी कवि टायल्सटायको ‘स्वर्ग तिमी भित्रै, छ’ भन्ने पुस्तकले मेरो जीवनमा स्थायी परिवर्तन ल्याइदियो भनेका छन् उनले।
मानिसको जीवनमा प्रभाव अरुको जीवन र वचनले प्रभाव पार्ने हो तर त्यसलाई व्यवहारमा खुद मानिसले नै उर्तान सक्नुपर्छ। अनि मात्र चाहेको परिवर्तनको लक्ष्यमा पुग्न सकिन्छ भन्ने सन्देश गान्धीको जीवनीबाट पाउन सकिन्छ।
त्यसैले अहिंसामा आधारित गान्धीको दर्शन अहिले पनि नेपाल र नेपालीका लागि अनुकरणीय छ। किनकि हाम्रा छिमेकी अस्त्र र शस्त्रले सुसज्जित छन्। हामीले उनीहरुसँग शस्त्र बलमा प्रतिरोध गर्न सक्दैनौं पनि। त्यसैले हामीले उनीहरुसँग गर्ने भनेको आदर्श व्यवहार र चरित्रले नै हो, जुन गान्धीको जीवनीबाट सिक्न सकिन्छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।
