हामी पछिल्लो समय निकै थाकेका र गलेका जस्ता देखिन थालेका छौँ। कसैमा नविनता देखिँदैन। हामी खाली काल पर्खेका जस्तो भएका छौँ। ४० वर्षदेखि हाम्रो अर्थतन्त्रको अबस्था यस्तै छ। हामी गरिब छौँ। परनिर्भर छौँ। निर्यातमा मात्र निर्भर छौँ। त्यहीमाथि हाम्रोमा भ्रष्टाचार पनि छ। यस्तो किन भयो त? ज्वर आयो भने किन आयो भनेर हामी औषधि खान्छौँ, उपचार गर्छौँ। ४० वर्षदेखि यही आर्थिक अबस्थामा हामी छौँ, तर उपचार किन गरिरहेका छैनौ त? हामी सँगैका छिमेकी देशहरुले धेरै सुधार गरिसके, हामी किन सकिरहेका छैनौँ? अहिले भुटान र बङ्गलादेशले पनि सुधार गरिसकेको छ। उनीहरु हामीलाई उछिनेर माथि गइसकेका छन्।
कोरिया र सिङ्गापुर त धेरै माथि पुगिसकेका छन्। किन यो भइरहेको छ? यसको संरचना र संस्थागत कारण के हो हाम्रो प्रश्न त्यहाँ हुनुपर्छ।
अहिले विश्व र क्षेत्रीय प्रभाव के हो र यसको प्रवृत्ति के हो? नेपाल के यसबाट मुक्त हुनसक्छ कि सक्दैनौ? यो प्रश्न अब खोज्नुपर्छ। हामी ४ प्रतिशतमात्र औषतमा किन छौँ? यसको विश्लेषणसहितको कुरा आउनुपर्छ। हामी कहाँ चुक्यौँ, ४० वर्षदेखि हामी यही कुरा हामी भनिरहेका छौँ। तिनै मानिस भनेको भन्यै छौं। तर, कहिल्यै सुध्रिँदैन।
हाम्रा छोरा नाति सवै विदेश गइसके, तर हामीमा चेत आएन। अब देशमा हामी वृद्ध वृद्धामात्र हुने भएका छौँ। अब शब्दमा अल्झन हुँदैन। समाजवादउन्मुख अर्थतन्त्र हामीले भनेका छौँ। यो शब्द राख्ने मध्येको म पनि एक हुँ। संविधान सभामा हामीले बहस गरेर बीचको शब्द भनेर समाजवाद उन्मुख भनेका हौं। अहिले समाजवाद होइन त्यतातिर जानेमात्र भनेको हो। अहिले नै समाजवाद भन्ने हो भने हामी त्यहाँ पुग्दैनौ।
माओवादीमा म पनि लागेको मानिस हो। क्रान्तिकारीप्रति मलाई गर्व छ, तर अब आजको अबस्थामा त्यसको काम नलाग्ने भयो। अब आर्थिक रुपमा नयाँ निर्माण गर्न नयाँ अर्थराजनीतिक पक्ष लिनुपर्छ
अब के गर्ने?
पहिलो कुरा अहिलेको अबस्थामा धेरै बस्तुहरु विचारमा आधारित छन्। दोस्रो विश्वयुद्धपछि भएको शीतयुद्ध यसैमा केन्द्रित थियो। अहिले उदारवाद र समाजवाद त्यही रुमपा रहेको छैन। दुवैको सिङ्ग फुक्लेको रहेका छन्। दुवैले आफूलाई नयाँ रुपमा अघि बढाउन खोजेका छन्। युरोपमा पनि समाजवादको खुलेरै विरोध हुने गरेको छ।
चीनमा शास्त्रीय समाजवादको कुरा अब बाँकी रहेको छैन। अब चीन नयाँ अर्थतन्त्रको वादमा रहेको छ। अहिले विश्वमा शून्यता छ। अब नयाँ खोजीको अबस्थामा रहेको छ। समाजवादले तीव्र विकास गरेको हो। रुसमा अक्टोबर क्रान्तिपछि विकास गरेको हो। जापानहरुले उदारवाद वा पुँजीवादले विकास गरेको हो। तत्कालीन समयमा आफ्नो मात्र बजारले विकास हुँदैन थियो। त्यसमा उदार र पुँजीवादमा उपनिवेषवाद मिलाएर सफलता हासिल गरेका हुन्। उत्पादनको नियन्त्रण राज्यको हुने कुरा आयो। शोभियत संघले यसरी मैरी झै देशेको विकास गर्ने भनेर विकास गर्यो।
चीनले पनि एक दलीय व्यवस्था अन्तर्गत विकास गरेकै हो। तर, हामीले यो कुनै पनि गर्न सम्भव छैन। हामीले कृषिको प्रचुरता भएको अर्थतन्त्र हो, तर अन्त्यन्त कम उत्पादन भएको हो। हामीले तीव्र रुपमा आर्थिक विकास गर्ने हो भने दुई बाटो देखिन्छ।
पुँजीवाद वा उदारवादले वाह्य वजारमा जाने अबसर पनि छैन र एक दलीय व्यवस्थाअनुसार सम्पुर्ण शक्ति केन्द्रित गरेर विकास गर्ने छुट छैन। हामी प्री–इन्डस्ट्रियल स्टेजमा छौँ। हामी अहिलेको अवस्था अनुसारको नीति अब अघि बढ्न लगाउनुपर्छ। म त भन्छु हिजोको शब्दमै नअल्झिउँ भन्ने हो। अब माओवादी ब्राण्ड समातेर देश विकास हुँदैन।
अहिलेको अबस्थामा हामीले व्यापार घाटा कम गर्नुछ, निर्यात वढाउनु छ र रोजगारीका अबसरहरु सिर्जना गर्नु छ। यसका लागि उदारवाद वा साम्यवादभन्दा बाहिर जानुपर्छ
माओवादीमा म पनि लागेको मानिस हो। क्रान्तिकारीप्रति मलाई गर्व छ, तर अब आजको अबस्थामा त्यसको काम नलाग्ने भयो। अब आर्थिक रुपमा नयाँ निर्माण गर्न नयाँ अर्थराजनीतिक पक्ष लिनुपर्छ। अब पेङ वा ली वादी हुनुपर्छ। अब व्यवहारवाद हुनुपर्छ। विरालोको रङ सेतो वा कालो जे भएपनि मुसा मानुपर्छ।
अहिलेको अबस्थामा हामीले व्यापार घाटा कम गर्नुछ, निर्यात वढाउनु छ र रोजगारीका अबसरहरु सिर्जना गर्नु छ। यसका लागि उदारवाद वा साम्यवादभन्दा बाहिर जानुपर्छ। संसार नै क्यापिटलिस्ट भइसकेको छ। चीनले नै विश्व व्यापार संघको सदस्यता लिएपछि नै तीव्र रुपमा विकास गरेको हो।
विश्व पुँजीवजारको केन्द्र र किनारा छन्। जसले निर्यात गर्छन् र तीव्र विकास गर्ने देशहरु केन्द्रमा छन् र भर्खर विकास गर्न लागेका देशहरु किनारामा छन्। नेपाल र अफ्रिकाजस्ता देशहरु काँठमा रहेका छन्। हामी विकसित देश होइनौँ। कृषिमा आधारित भएर विकसित हुन सक्दैनौँ। ५ प्रतिशतभन्दा कम कृषिमा आश्रित भएर यो विकसित देश हुँदैन। हामीले हाम्रो विकासको वाटो आफैंले खोज्न जरुरी छ।
हामीले आसेपासे पुँजीवाद भनेका छौँ। यो भनेको निर्वाहमुखी कृषिमा आधारित हो। हाम्रा छिमेकी देशहरु भारत र चीन औद्योगिक रुपमा अघि बढेका छन्। हामी अन्य देशमा श्रम बेचेर त्यहाँवाट अलि–अलि पैसा ल्याएर विदेशबाट आयात हुने सामाग्रीहरु खरिद गरेर चलाउँदै आएका छौँ।
अहिले कि त कृषिमा निर्वाहमुखीमा छ कि त विदेश गएर रेमिट्यान्स पठाइरहेको छ। यसरी दुई भागमा विभाजन भएको छ। यही रेमिट्यान्समा चलखेल गरेर विचौलिया वर्ग हामी भएका छौँ। देशको वास्तविक अबस्था यही हो। यो किनारा पुँजीवाद हो। यसरी अरुले कमाएकोमा खाने जुन वर्ग छ यही नै आसेपासे पुँजीवाद हो।
छिमेकी भारत पाँचौ बन्दै छ। चीन पहिलो नम्बरमा पुग्ने प्रयासमा छ। हाम्रो प्रतिस्पर्धा पुग्ने क्षेत्र के हुन खोजेर विश्व र क्षेत्रिय पुजीवादसँग मिलेर अघि बढ्नु पर्छ। अर्थतन्त्रको चार आयाममा काम गर्न जरुरी छ। आर्थिक वृद्धिदर २ अंकसम्म नगरेसम्म प्रतिव्यक्ति आय १२ हजार डलरसम्म पुर्याउन जरुरी छ। यसका लागि लगानी पनि बढाउनुपर्छ। यसका लागि स्वदेशी र विदेशी पुँजी लगानी गर्नुपर्छ। यो गर्न राज्यले मात्र लगानी सम्भव छैन।
उद्योग र पूर्वाधार निर्माण पनि निजी क्षेत्रलाई दिनुपर्छ। पुँजी बढाउनका लागि नीजि क्षेत्रलाई साथ लिनै पर्छ। राज्यले सेवा क्षेत्रमा मात्र लगानी गर्ने हो। नीजि क्षेत्र र राज्य मिलेर काम गर्न जरुरी छ। ४२ खर्बको हाम्रो अर्थतन्त्र छ। ४० प्रतिशत मात्र लगानी गर्ने हो भने २० खर्ब चाहिन्छ भने हामी ९ खर्बभन्दा बढी पैसा आन्तरिक रुपमा उठाउन सक्दैनौँ। अरु पैसा हामीले बाहिरबाट ल्याउनै पर्छ।
रेमिट्यान्स त उपभोग गरेर नै पुग्दैन। यसका लागि त बाहिरवाट ग्राण्ड नै ल्याउनु पर्छ। अहिले अनुदानको चलन नै हराएको छ। अमेरिकाले एमसीसीमा केही शर्त राखेर दिन्छु भन्यो, तर हामीमा राष्ट्रवादको भुत जाग्यो। बल्ल बल्ल मिलाएका छौँ। हामीले झन्डै गुमाएका थियौं।
उत्तरले पनि दिने आस गर्नुपर्छ। हामीले अब लिने भनेको ऋण नै हो। कहाँबाट सस्तोमा पाइन्छ त्यहीँबाट लिने हो। यसरी लिएको ऋण हामीले अन्त कतै लगानी गर्न हुँदैन ठूला पूर्वाधार र राष्ट्रिय गौरवका आयोजनामा मात्र खर्च गर्ने हो।
पूर्वाधार नै पहिलो प्राथमिकता हो। त्यसमा पनि उर्जामा लगानी गर्ने हो। यी सवै निजी क्षेत्रलाई दिनुपर्छ। भारत र चीनसँग जोरी नखोजी उनीहरुलाई लगानी गर्न प्रेरित गर्नु जरुरी छ। बजार पनि उनीहरुकै भएकाले हामीले उनीहरुसँग कम ब्याजदरमा ऋण लिएर काम गर्न जरुरी छ।
राष्ट्रिय औधिकरण गर्ने हो भने उनीहरुकै बजार भएकाले आउ पुँजी लगानी गर भनेर उत्पादन वृद्धिमा जोड दिनुपर्छ। राज्यले पूर्वाधार, शिक्षा, स्वास्थ्यमा काम गर्ने हो अनि निजी क्षेत्रलाई प्रयाप्त मात्रमा लागनी गरेर उत्पादन वृद्धि गरेर प्रशस्त रोजगारी सिर्जना गर्न पर्छ। वितरणमा पनि ध्यान दिनुपर्छ, नत्र कोही धनीमाथि धनी अनि गरिब गरिब नहोस् भन्नेमा ध्यान दिन जरुरी छ। विकसीत अर्थतन्त्र गर्ने हो। कृषिमा आधारित उत्पादन घटाउनै पर्छ। थोरै मानिसलाई मात्र उक्त क्षेत्रमा राखेर उद्योगको विकासतिर नै जानुपर्छ। पूर्वी एसियाको मोडल भनेको कृषिलाई आधुनिककरण गर्ने हो। नत्र श्रमशक्ति पलायनको खतरा रहन्छ।
हामी गम्भीर अबस्थामा छौं। तीव्र गतिको विकास गर्ने हो भने संरचना सुधार गर्नै पर्छ। हामीले भनेर मात्र पुग्दैन। राजनीतिक स्थायित्व र सुधार हुन जरुरी छ।
आखिर कार्यान्वयन गर्ने राजनीतिले नै हो। यसका लागि प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको व्यवस्था गर्नुपर्छ। पूर्ण समानुपातिका निर्वाचन प्राणालीमा जाऔँ। यदि यो नहुने हो भने केही समय देशमा सहमतीय सरकार बनाऔं। १० वर्षसम्म यस्तो सरकार बनाऔं। हाम्रा केही आधारभूत नीति हुन्छन्, त्यसमा सहकार्य गरेर सर्वदलीय सरकार बनाऔं। यदि गर्न सकिँदैन भने प्रत्यक्ष निर्वाचनमा जानुपर्छ। नत्र भने बिरालाको घाँटीमा कसले घन्टी बाँध्ने भनेर हुँदैन। अहिलेको प्राणाली, न्यायलय र कार्मचारी संयन्त्र सुधार गर्न जरुरी छ। विकासमा यी पनि बाधक देखिएका छन्। यसलाई पनि पुन:संरचना गरेर जाऔं। त्यस्तै, जतिसुकै मन नपरेपनि भारत र चीनसँग सुमधुर सम्बन्ध राख्नै पर्छ। हाम्रा छिमेकी उनीहरु नै हुन्। पुँजी र बजार उनीहरुसँगै छ। हामीले यसैलाई उपयोग गरेर जान सकेमात्र तीव्र विकास गर्न सक्छौँ।
(भट्टराईले राष्ट्रिय अर्थशास्त्री सम्मेलनमा गरेको सम्बोधनको सम्पादित अंश)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
