सुँगुरको मूर्तिको विरोध गर्नुअघि किराँत संस्कृति त बुझ

विचार

विश्वरसिंह मेवाहाङ शुक्रबार, साउन २९, २०७८ ०६:४४

तस्वीर फेसबुकबाट साभार

उदयपुरको बेलका नगरपालिकाले करिब ६० लाख रुपैयाँ खर्च गरेर सुँगुरको प्रतिमा बनाएपछि सामाजिक संजालमा यसको पक्ष र विपक्षमा बहस भइरहेको छ। बहसले सीमा नाघ्दै जाँदा धार्मिक र साम्प्रदायिक आक्षेपहरु पनि लगाउन थालिएको छ। यसलाई ‘सामाजिक सञ्जालको चरित्र’को रुपमा मात्र बुझ्नु हुँदैन। फरक संस्कृति, सम्प्रदाय र जातजातिलाई हेर्ने दृष्टिकोणको नमूना पनि हो।

देशभरका स्थानीय तहमध्ये अधिकांश केही न केहीको प्रतिमा बनाउन लागि परेका छन्। कतै फलफूलका, कतै तरकारीका, कतै जनावरका प्रतिमा बनेका छन्। यसमा बेलका पनि फरक भएन, उसले सुँगुरको मूर्ति बनायो। यसको पछाडि किराँत समुदायका केही सांस्कृतिक मूल्यले काम गरेका छन्।

त्यसैले सुँगुरको मूर्ति बनाउनु सही हो वा गलत भन्ने बहस गर्नुअघि किराँतहरुको सांस्कृतिक पक्ष बुझ्न जरुरी छ। त्यसपछि मात्र हामी बहसलाई सार्थक निस्कर्षमा पुर्‍याउन सक्छौँ। तर, जातीय घृणा फैलाउने गरि हुने बहसले भने कसैलाई फाइदा गर्दैन।

प्रतिमाको ऐतिहासिकता
प्राचीनकालमा देवदेवीको प्रतिमा बनाएर सार्वजनिक ठाउँमा राख्ने चलन थियो। राज्य सत्ताको विकास र आधुनिकीकरणसँगै राजा महाराजाहरुको प्रतिमाले सार्वजनिक स्थान पाउन थाले। नेपालकै इतिहास हेर्ने हो भने प्रजातन्त्रको उदय (२००७) हुनुअगाडि लिच्छवि, मल्ल, शाह र राणावंशीय शासकहरुको प्रतिमा सडक, गल्ली र मन्दिरको प्राङ्गणमा सजिन्थे।

विश्वरसिंह मेवाहाङ

प्रजातन्त्र प्राप्तिदेखि बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापना (२०४६) सम्म नेता, कलाकार, साहित्यकार, समाजसेवीको प्रतिमाले पनि प्राथमिकता पाए। गणतन्त्रको स्थापनापछि भने प्रतिमा स्थापनाको नयाँ युग सुरु भयो।

स्थान विशेषको महत्व भएका गैर-मानव प्रतिमाहरु सडक, गल्ली, चौकतिर देखिन थाले। कतै गुराँस, कतै काउली, कतै तोङ्बा, कतै रुद्राक्ष, कतै फुटबल, कतै वाद्यवादनका साधनहरु राख्न थालिए। त्यति मात्र नभइ बच्चाहरुले असाध्यै मन पराएका कार्टुन शृंखलाका पात्र पनि प्रतिमाको रुपमा देखिन थाले।

उदयपुरको बेलका नगरपालिकाले भने वडा नं. ७, मैनामैनीमा सुँगुरको प्रतिमा स्थापना गर्‍यो। यही कारण सामाजिक सन्जालमा बहसको विषय बन्यो। धेरैले यसलाई ‘अनावश्यक कार्य’को रुपमा व्याख्या गरे। यसरी व्याख्या गर्नेहरु गैरकिराँत थिए। किराँत संस्कृतिमा सुँगुरको महत्वबारे यसै क्षेत्रमा बस्ने गैरकिराँत समुदायलाई भने पक्कै जानकारी हुनुपर्छ। त्यसैले यसरी टिप्पणी गर्नेहरु किराँत क्षेत्रबाहिरका बासिन्दा भएको अनुमान गर्न गाह्रो छैन।

के हो सुँगुरको साँस्कृतिक र धार्मिक महत्व?
धेरै मान्छेहरु सुँगुरलाई फोहोरी जनावरको रुपमा लिन्छन्। अर्थात्, उनीहरुका लागि सुँगुर र सुँगुरसँग सम्बन्धित वस्तु फोहोर हुन्। सुँगुरलाई फोहोरको बिम्बका रुपमा व्याख्या गर्ने ‘न्यारेटिभ’ नै छ। कतिपय जाति र धार्मिक समुदायका लागि त यो जिवित वा मृत रुपमा ‘छुन नहुने’ प्राणी हो।

तर, पूर्वी पहाडको बहुसंख्यक जाति किराँतीका लागि सुँगुर एक पवित्र जनावर हो। किराँतीहरुको जन्म, मृत्यु, विवाह जस्ता मुख्य सांस्कृतिक अभ्यासमा सुँगुर अनिवार्य हुन्छ। लिम्बू जातिको विवाहमा बेहुला पक्षले सुँगुर मारेर बेहुली पक्षको घरमा सिङ्गै कोशली लैजानुपर्छ। त्यसरी सुँगुर लैजाँदा बोक्ने र कोशेली दिने निश्चित विधि छन्।

राई, याख्खा, सुनुवारहरुको विवाहमा पनि सुँगुरको फिला र पेरुङ्गोमा मासु च्यापेर बेहुली पक्षको घरमा कोशेली लैजानुपर्छ। मृत्यु संस्कारमा त अधिकांश किराँतीलाई सुँगुर नभई हुदैन। सुँगुरको मासुको पक्वान बनाएर मृतात्माको नाममा चढाउने परम्परा छ। कतिपय किराँतीले मृत्यु संस्कारमा हिंसा गर्न नहुने भन्दै यो परम्परा छोड्दै पनि गएका छन।

यसप्रकार किराँतीहरुको सांस्कृतिक महत्व बोकेको जनावर हो, सुँगुर। किरातीहरु सुँगुरलाई गौरवका साथ आफ्नो जातीय भोजनको रुपमा लिने गर्छन्। किराँतीका प्रायः घरमा सुँगुर पालिएकै हुन्छ।

किराँती समुदायमा सुँगुरको धार्मिक महत्व अझ ठूलो छ। हिन्दू धर्म अनुसार सत्य युगमा हिरण्यक्ष नाम गरेका राक्षसले लात्तीले हानेर पृथ्वीलाई पातालमा पुराइदिए। समग्र जलचर, थलचर र पृथ्वीलोकको रक्षाको निम्ति भगवान विष्णु बराह अवतार लिएर पाताल गए।

बराह अवतारका विष्णु र हिरण्यक्ष राक्षसबीच भयंकर युद्ध भयो। हिरण्यक्षको वध गरी बराहले पृथ्वीलाई पुनः साविककै ठाउँमा पुनःस्थापना गरे। यसरी पृथ्वीलगायत सम्पूर्ण जीव जगतको रक्षा गर्ने बराह (बँदेल) को घरपालुवा रुप नै सुँगुर हो। जंगलमा हुने बँदेल र घरमा हुने सुँगुरबीच नाममा मात्र फरक छ, शारीरिक बनावट र आनीबानी उस्तै हुन्छ।

व्यर्थको बहस
उदयपुर जिल्ला किराँत समुदायको सघन बस्ती भएको ठाउँमै पर्छ। खासगरी राई जातिको बसोबास छ। त्यसैको सम्मानका लागि बेलका नगरपालिकाले सुँगुरको मूर्ति बनाएको हो। यसबाट किराँती सभ्यता, संस्कार र पहिचानको सम्मान भएको उनीहरुको बुझाइ छ।

कतिपयले हिन्दूवादी प्रतिकहरुको विरुद्धमा सुँगुरको प्रतिमालाई ‘गौरव’को रुपमा व्याख्या गरिरहेका छन्। पशुपतिमा साँढेको प्रतिमालाई सबैले स्वीकारेझैँ मैनामैनीको सुँगुरको प्रतिमालाई सबैले स्वीकार्नु पर्ने उनीहरुको तर्क छ। तर, यसलाई कोही सम्प्रदायको विरुद्धमा व्याख्या गर्नु जरुरी छैन। यो आफ्नै जाति र सम्प्रदायको गौरव हो। त्यही रुपमा मात्र ग्रहण गर्नु उचित हुन्छ।

सुँगुरको मूर्तिको पक्ष र विपक्षमा देखिएका बहस वास्तवमै व्यर्थ हुन्। प्रतिमा राख्नेबारे स्थानीय आवश्यकता, पहिचान र ऐतिहासिकता महत्वपूर्ण हुन्छ। उक्त प्रतिमाले स्थानीय जनताको भावनाको सम्मान हुन्छ भने अरुले टाउको दुखाउनु पर्दैन।

यो मूर्तिको विपक्षमा बहस गर्नेहरुले राज्यको ढुकुटी अनुत्पादक क्षेत्रमा खर्च भएको बताउने गर्छन्। ‘फोहोरी जनावार’को प्रतिमा बनाएर राज्यको बेइज्जत गरेको भन्ने तर्क पनि छ। अझ कतिपयले त सामाजिक सन्जालमा ‘सुँगुरको जस्तो बुद्धि भएकोले सुँगुरको प्रतिमा बनाएको’ अतिवादी तर्क पनि गरिरहेका छन्। अतिवादी तर्कमा भने कुनै दम छैन।

सुँगुरको मूर्तिको पक्ष र विपक्षमा देखिएका बहस वास्तवमै व्यर्थ हुन्। प्रतिमा राख्नेबारे स्थानीय आवश्यकता, पहिचान र ऐतिहासिकता महत्वपूर्ण हुन्छ। उक्त प्रतिमाले स्थानीय जनताको भावनाको सम्मान हुन्छ भने अरुले टाउको दुखाउनु पर्दैन। पर्यटन प्रवर्द्धनको दृष्टिले त प्रतिमाहरुको महत्व निकै ठूलो हुन्छ। यही कारण संसारकै ठूलो अथवा अग्लो अथवा अनौठो प्रतिमा बनाउने होडबाजी पनि हुन्छ।

तर, मुख्य विषय चाहिँ मैनामैनीमा निर्माण गरिएको सुँगुरको प्रतिमाले उल्लिखित मापदण्ड पालन गर्छ वा गर्दैन भन्ने हो। देश संघीयतामा गइसकेपछि स्थानीय सरकारहरुले यस्तै खाले थुप्रै प्रतिमा स्थापना गरिसकेका छन्। स्थानीय ठाउँको धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र भौगोलिक पहिचानको सम्मानको लागि प्रतिमाहरु राखिएको छ।

मैनामैनीलाई पौराणिक कोणबाट हेर्ने हो भने सुँगुरको प्रतिमा सान्दर्भिक छ। त्यही ठाउँबाटै बराह अर्थात् बँदेल सप्तकोशीमा हाम फालेर बराह क्षेत्र पसेको किंवदन्ती छ। यही किंवदन्तीका आधारमा बराहको प्रतिमा स्थापना गरिएको बेलकाका मेयर दुर्गाकुमार थापाले स्पष्ट पारिसकेका छन्।

प्रतिमाबारे फरक मत
सडक, चोक, गल्लीतिर राखिने जुनसुकै प्रतिमाहरु राज्य ढुकुटीको दुरुपयोग हो भन्ने तर्कलाई नजरअन्दाज गर्न मिल्दैन। लाखौँ, करोडौँ खर्च गरेर निर्माण गरिने यस्ता प्रतिमा अनुत्पादक हुन् भन्ने फरक मतवालाहरुको तर्क छ। यस्तो कामले जनताको कर नष्ट भएको उनीहरुको भनाइ छ।

वास्तवमा सुँगुरको प्रतिमा बनाउने खर्च सुँगुरपालनमा र गाईको प्रतिमा बनाउने खर्च गाईपालनमा लगाउँदा उत्पादनमूलक हुन्छ। त्यस्तै, तेह्रथुमको लसुनेमा लसुनको मूर्ति वा धनकुटामा एभोकाडो र कागतीको मूर्ति बनाउँदा भएको खर्च लसुन खेती, एभोकाडो र कागती खेतीमा लगाउँदा उत्पादनमूलक हुन्छ। सिन्धुलीमा जुनारको मूर्ति बनाउने खर्चलाई पनि यही दृष्टिकोणबाट हेर्न सकिन्छ।

तर, हरेक घटनालाई यस्ता तर्कले जित्न भने सक्दैन। जाति र समुदायसँग जोडिएका सांस्कृतिक पक्षलाई सधैँभरि आर्थिक रुपमा हेर्न संभव हुँदैन। स्थानीय जातजाति तथा समुदायको सांस्कृतिक पक्ष जगेर्ना गर्ने दायित्व स्थानीय सरकारको नै हो। यसमा नाफा–घाटा हिसाब हुँदैन। भलै फरक र अनौठा प्रकारका मूर्तिहरुलाई पर्यटन प्रवर्द्धनमा जोड्न सकिने तर्क हुनसक्छन्।

यस्ता प्रतिमा स्थानीय सरकारले भन्दा सम्बन्धित समुदायका संघ–संस्थाले नेतृत्व लिएर बनाउँदा कम विवादित हुनसक्छ। यसमा स्थानीय सरकारले सहजीकरण गरिदिने र प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोग गर्न सक्छ। जमिन उपलब्ध गराउन सक्छ। यसबाट सम्बन्धित समुदायको अपनत्व पनि हुन्छ।

यस्ता मुर्ति बनाएकै आधारमा कुनै समुदायलाई नै दोषारोपण गरेर आक्षेप लगाउनु भने हुँदैन। त्यसले हाम्रो सामुदायिक र जातीय विविधताको सम्मान हुँदैन।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।