एजेन्सी- नेपाल, पाकिस्तान र चीनसँगको प्राय भारतको सीमा विवाद सार्वजनिक भइरहन्छ। पहिला छुट्टाछुट्टै रुपमा विवाद हुने गरेकामा अहिले भने तीनै देशसँग एकै समयमा सीमा विवाद भारतका लागि चुनौती बनेको छ। ताजा घटना चीनसँगको हो जहाँ विवाद छलफल हुँदै झडपको चरणसम्म पुगिसकेको छ।
भारती सेनाका अनुसार भारत-चीन सीमाको गलवान घाँटीमा सोमबार बेलुका दुवै देशका सेनाबीच संघर्ष भयो। सो घटनामा २० भारतीय सैनिकले ज्यान गुमाए। भारतले चीनका सेनामा पनि क्षति भएको दावी गरेको छ। तर चीनले आफ्नोतर्फ भएको क्षतिबारे आधिकारिक रुपमा अहिलेसम्म केही विवरण सार्वजनिक गरेको छैन।
दुवै देशबीच लामो समयदेखि सीमा समस्या जारी थियो। सोमबारको घटनापछि भने दुवै देशबीच तनाव थप बढेको छ।
गलवान घाँटीमा भारतले गैर कानुनी रुपमा रक्षासम्बन्धी निर्माणको काम गरिरहेको चीनको दाबी छ। यो दुवै देशको सीमासम्बन्धी विवादित क्षेत्र हो। सोमबारको तनावपछि अहिले विवादित क्षेत्रमा दुवै देशले सेनाको संख्या बढाएका छन्।
नेपाल र पाकिस्तानसँगको समस्या
लिपुलेक, कालापानी र लिम्पियाधुराबारे नेपाल भारतबीच सीमा समस्या बढेको छ। भारतले संविधानको अनुच्छेद ३७० हटाएर नयाँ राजनीतिक नक्सा जारी गर्दै सो क्षेत्र आफ्नो नक्सामा राखेपछि विवाद बढेको थियो। नेपालले सो क्षेत्र समेटेर नयाँ नक्सा जारी गरिसकेको छ।
कश्मिरलाई लिएर भारत र पाकिस्तानबीच लामो समयदेखि सीमा विवाद जारी नै छ। कश्मिरलाई लिएर दुवै देशबीच लामो समयदेखि विवाद कायम छ। भारतले गत वर्ष कश्मिरबाट अनुच्छेद ३७० हटाएपछि दुवै देशको सम्बन्ध थप बिग्रिएको छ। गिलगित- बलचिस्तानमा चुनाव गराउने विषयमा पाकिस्तानको सुप्रिम कोर्टले आदेश दिएपछि भारतले आपत्ति जनाएको थियो।
त्यसपछि भारतीय न्युज च्यानलहरूले पाकिस्तान प्रशासित कश्मिरको मौसमी अवस्था बताउन शुरु गर्यो। यसको जवाफमा पाकिस्तानी न्युज च्यानलहरूले पनि भारत प्रशासित कश्मिरको मौसमी अवस्था बताउन थाले।
यसरी अहिले भारत तीनवटै छिमेकीसँग सीमा विवादसँग जुधिरहेको छ। भारतीय रक्षामन्त्री राजनाथ सिंहले नेपालसँग 'रोटीबेटीको सम्बन्ध' रहेको बताउँदै सीमा समस्या वर्ताको माध्यमबाट समाधान गर्ने बताएका छन्।
सिएए र एनआरसीको विषयमा भारत र बंगलादेशबीच विवाद भएको थियो। नागरिकता कानुनलाई लिएर भएको विरोध प्रदर्शनमा बंगलादेशका विदेशमन्त्री असद उज्जमान खानले आफ्नो भारत भ्रमणै स्थगित गरेका थिए।
तीन छिमेकीसँग एकसाथ संघर्ष किन ?
भारतको अंग्रेजी पत्रिका इन्डियन एक्सप्रेसमा रक्षा मामिलाका जानकार सुशान्त सिंहले अहिले भारतको विदेश नीति परीक्षामा रहेको लेखेका थिए।
'पाकिस्तानसँगको जुन सीमा समस्या छ त्यो ३०-३१ वर्षदेखि जारी छ। २०१५-२०१६ सम्म अवस्था सामान्य भएको थियो। तर अहिले आएर सम्बन्ध थप बिग्रिएको छ,' सिंहले भन्छन्‚ 'सीमामा लगातार गोलाबारी भइरहेको छ। दुवैको घरेलु राजनीतिमा समेत दुवै देशको विवाद मुद्दा बन्ने गरेको छ।'
उनले चीन र भारतबीचको विवाद सामान्य रहे पनि अहिले जुन विवाद शुरु भयो यो व्यापक रहेको बताएका छन्। सीमा विवाद बढेर २ सय देखि ३ सय किलोमिटर पुगिसकेको उनले बताए। भारत अहिले चीनसँग तनाव बढाउने पक्षमा नरहे पनि सेनाको मृत्युले भारत चुप बस्न सक्ने अवस्थामा नरहेको उनले बताए। नेपालसँग भारतको सम्बन्ध सुमधुर रहे पनि केही वर्षदेखि समस्या देखिन थालेको उनको विश्लेषण छ।
जवाहरलाल नेहरू युनिभर्सिटीका पूर्व प्रोफेसर तथा अन्तराष्ट्रिय मामिलाबारे जानकार एसडी मुनिले भारतले नाकाबन्दी गरेपछि सन् २०१५ बाट नेपाल भारत सम्बन्ध बिग्रन थालेको बताए। उनले अहिलेको तहसम्म विवाद पुग्नका अन्य कारण पनि रहेको र अहिले जुन रुपमा नेपालले व्यवहार गरिरहेको छ यस कारणको पछाडि चीनले प्रोत्साहन हुनसक्ने दाबी समेत गरेका छन्। सन् २०१५ बाट भारत र नेपालको सम्बन्धमा आएको चिसोपनाको फाइदा चीनले लिएको उनको कथन छ।
पाकिस्तानसँग पुरानै झगडा
इस्लामाबादमा रहेका बिबिसी संवाददाता आसिफ फारुकी पाकिस्तानसँगको भारतको झगडाको तुलनामा चीनसँग सुरु भएको विवाद ठूलो रहेको बताउँछन्। यसबाट पाकिस्तानलाई कुटनितिक फाइदा भने हुनसक्छ। पाकिस्तानसँग भारतको विवाद ७० वर्षदेखि चल्दै आएको र यसमा उतारचढाव रहेको बताउँदै उनले चीनसँग जुन तहमा विवाद भएको हो अहिले भारत र पाकिस्तानको सम्बन्ध त्यो तहमा नरहेको उनले बताए। उनले चीनसँग बढेको विवादलाई भारतको विदेश नीतिको असफलताको रुपमा लिन्छन्।
भारतको नीति आक्रामक हो?
पाकिस्तानमा गरिएको सर्जिकल स्ट्राइक होस् या डोकलममा चीनसँग बढेको विवाद यी सबैलाई हेरेर भारतको विदेश नीति आक्रामक रहेको बताइन्छ। सुशान्त नेपालसँगको भारतीय नीति आक्रमक रहेको बताउँछन्। भारतले आफूलाई ठूलो दाजु र नेपाललाई भाइको रुपमा व्यवहार गर्ने र भारतको प्रभावका कारण नेपालीमा भारतविरुद्ध बढी आक्रोश रहेको उनको ठम्याइ छ।
तर चीनसँगको सम्बन्धमा उसले आक्रामक व्यवहार देखाउने गरेको छैन। उसले चीनलाई भड्काउने काम पनि गरेके छैन। तर चीनसँगको समस्याबारे भारत प्रष्ट समेत नदेखिएको उनको कथन छ। उनले चीनको आपत्ति के हो र भारत के चाहन्छ भन्ने समेत प्रष्ट नभएको बताउँछन्।
चीन गलवान घाटीको कारणमात्र भारतको विरोध गरिरहेको हो भन्न पनि मुस्किल छ। चीन नाथुला र सिक्किममा समेत उपस्थित छ जहाँ दुवै देश आमनेसामने समेत भइसकेका छन्।
अब के हुन्छ?
अहिलेको विवादबारे जानकारहरू चीन र भारतबीच अहिले देखिएको समस्या गम्भीर रहेको बताउँछन्। लद्दाखमा भारतीय सेनाको मृत्यु हुनु गम्भीर र तनावपूर्ण अवस्था रहेको उनीहरूको ठम्याइ छ। यसले भारत र चीनबीच भइरहेको कुराकानीमा समेत असर पर्ने देखिन्छ।
एसडि मुनी भारतले तीनै देशसँग अलग अलग तरिकाले कुराकानी शुरु गर्नुपर्ने पक्षमा देखिन्छन्। उनी नेपालसँगको विवादमा भारतसँग रहेको प्रमाण बलियो रहेको दाबी गर्छन्। तर समस्या समाधान गर्न कुराकानी गर्नुपर्ने बताउँछन्।
सुशान्त सिंह पनि तीनै देशसँग देखिएको समस्या राजनीतिक तरिकाले समाधान गर्नुपर्ने मत राख्छन्। चीनसँग अहिले सैन्यस्तरमा शुरु भएको कुराकानीले समस्या समाधान गर्न नसकिने उनको मत छ। उनको निष्कर्श छ समस्याको समाधान राजनीतिक र कुटनीतिक माध्यमबाट निस्कन सक्छ।
बिबिसीहिन्दीबाट
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
