महामारी सम्झना : भारतमा जब दाहसंस्कारका लागि दाउरासमेत पाइएन

विश्व

नेपाल लाइभ बुधबार, वैशाख १७, २०७७ ०९:२९

एजेन्सी–सन् १९१८ मा हिन्दीका प्रख्यात कवि सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला जम्मा २२ वर्षका थिए।

‘म दालमउमा गंगाको किनारामा उभिएको थिएँ, जहाँसम्म हेर्न आँखाले भ्याउथ्यो, गंगाको पानीमा लासैै-लासमात्र देखिन्थ्यो’ उनले आफ्नो आत्मकथा ‘कुल्ली भाट’ मा लेखेका छन्, ‘यस्तैमा मेरो ससुरालीबाट खबर आयो पत्निले ज्यान गुमाइन्।’

मेरो भाइको १५ वर्षको सबैभन्दा ठूलो छोरा र मेरी एक वर्षकी छोरीले अन्तिम श्वास फेरिन्। मेरो परिवारका अन्य कैयौं सदस्य पनि सदाका लागि बिदा भए। यसरी ज्यान गुमाउनेको संख्या आँखैअगाडि असंख्य भएका थिए।

यतिसम्मकि लास जलाउनसमेत दाउरा अभाव भयो। पलभरमै म परिवारविहीन भइसकेको थिएँ। चारैतिर अँध्यारो नै अँध्यारो महसुस भइरहेको थियो। मलाई पत्रिकाबाट थाहा भयो यो सबैैभन्दा खतरनाक महामारी थियो, जसबाट म एक्लो भएँ।

महात्मा गान्धी र प्रेमचन्द पनि स्पेनिस फ्लु पीडित

निरालाको परिवारमात्र होइन, महात्मा गान्धी पनि यो ज्यानमारा स्पेनिस फ्लुको शिकार भएका थिए। गान्धीकी बुहारी गुलाव र नातिनी शान्तिको मृत्यु पनि यही महामारीका कारण भएको थियो। यदि गान्धी यो महामारीमा नबाँचेकोे भए भारतीय स्वतन्त्रताको इतिहास अलग रुपमा लेखिन्थ्यो होला। यो महामारीले करिब १ करोड ८० लाख भारतीयको ज्यान लिएको थियो।

प्रख्यात उपन्यासकार प्रेमचन्द पनि यसको शिकार भएको सुनिएको छ। इतिहासको पानामा यो कुराको धेरै चर्चा भने छैन। यो महामारीका कारण भारतमा शासन गरिरहेका ब्रिटीश सरकारविरुद्ध मानिसको आक्रोस आकाश छोला झैँ गरेर बढिरहेको थियो । यो महामारीको शुरुवात २९ मे १९१८मा भएको थियो, जब पहिलो विश्वयुद्धको मोर्चाबाट फर्किएका सैनिकहरुको जहाज मुम्बई बन्दरगाहमा रोकियो। त्यहाँ ४८ घन्टासम्म जहाज रोकिएको थियो।

मेडिकल इतिहासकार तथा ‘राइडिङ द टाइगर’ पुस्तकका लेखक अमित कपुरले यसबारे लेखेका छन् । १० जुन १९१८मा बन्दरगाहमा खटिएका सात प्रहरी ज्वरो आएर अस्पताल भर्ना भएका थिए, जुन भारतमा संक्रमणका पहिला बिरामी थिए। त्यो बेलासम्म विश्वभर यो फैलिसकेको थियो।

यो महामारीले विश्वभर १० देखि २० करोड मानिसको ज्यान गएको अनुमान छ। जोन बेरीले आफ्नो पुस्तक ‘द ग्रेट इनफ्लुन्जा : द एपिक स्टोरी अफ द डेडलिएस्ट प्यान्डेमिक इन हिस्ट्री’ मा १० करोड जनसंख्या रहेको अमेरिकामा ६ लाख ७५ हजार मानिसले ज्यान गुमाएको जनाएका छन्। १९१८मा यो महामारीबाट यति मानिसले ज्यान गुमाएका थिए कि यसअघि कुनै पनि रोगका कारण यति मानिसको मृत्यु भएको थिएन। १३ औ शताव्दीमा फैलिएको ब्युबोनिक प्लेगले युरोपको २५ प्रतिशत जनसंख्या समाप्त पारेको थियो । तर स्पेनिस फ्लुका कारण १९१८मा त्योभन्दा धेरै मानिसले ज्यान गुमाएका थिए।

पीडादायी मृत्यु

जोन बेरीले पुस्तकमा लेखेका छन् –१९१८को महामारीमा २४ हप्तामा जति मानिस मरे एचआइभी एड्सबाट २४ वर्षमा त्यति मानिस मरेका छैनन्। यो संक्रमणको पहिलो असर मानिसको फोक्सोमा गर्ने गथ्र्यो, उसलाई असह्य खोकी लाग्थ्यो। बिरामीको नाक, मुख तथा कानबाट समेत रगत बग्थ्यो ।

यस्तै, शरीरमा एकदम दुख्ने गथ्र्यो। यति पीडा हुन्थ्यो कि–लाग्थ्यो पुरै शरीरको हड्डी भाँचिदैछ। बिरामीको रंग पहिला निलो, फेरि बैजनी अनि अन्त्यमा कालो हुने गथ्र्यो। अमेरिकामा पादरीहरु घोडा चढेर घरभित्रै बस्न र शवको व्यवस्थापन गर्न आग्रह गर्थे। जस्तो कि अहिले कवाडी लिन घर–घरमा चिच्याउँदै आउने गर्छन्। उनीहरु शव ढोका खोलेर घरबाहिर राखिदिन आग्रह गर्दथे । सुरुमा यो रोग फैलँदा विश्वभरका सरकारले यसलाई लुकाएका थिए। बिरामीको उपचार र अन्य काममा खटिएका मानिसको मनोबल खस्कने भन्दै सुरुमा यो लुकाइएको थियो। सबैभन्दा पहिला यसलाई स्पेनले स्वीकार गरेको थियो । त्यसैले यसको नाम स्पेनिस फ्लु नाम राखिएको थियो।

रेलबाट फैलियो भारतमा

सुरुमा स्पेनिस फ्लु जहाज चढेर मुम्बई आयो। अनि त्यहाँबाट बिस्तारै रेल चढेर देशभर फैलियो। १९२० को अत्यतिर विश्वभर यो रोगबाट पाँच देखि १० करोड मानिसले ज्यान गुमाइसकेका थिए। पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धभन्दा पनि धेरै मानिसको मृत्यु यही महामारीका कारण भएको थियो। भारतमा सबैभन्दा धेरै करिब १ करोड ८० लाखको मृत्यु भएको थियो, जुन उक्त समयको जनसंख्याको ६ प्रतिशत थियो।

भारतमा कश्मीरदेखि बंगालका गाउँसम्म कोही पनि अछुतो रहेनन्। जोन बेरीले आफ्नो पुस्तकमा भारतमा फैलिएको महामारीका बारेमा बिस्तृत लेखेका छन्। भारतमा यस्तो अवस्था भयो कि स्वस्थ मानिस रेल चढेर गन्तव्यमा पुग्दा ज्यान गुमाइसकेको हुन्थ्यो। मुम्बईमा मात्र एकैदिन सबैैभन्दा धेरै मानिसले ज्यान गुमाएका थिए। ६ अक्टुबर १९१८ को दिनमा ७६८ जनाले ज्यान गुमाएका थिए। दिल्लीको एक अस्पतालमा १३ हजार १ सय ९० बिरामी भर्ना भएकोमा ७ हजार ४४ जनाले ज्यान गुमाएका थिए।

महिलामा धेरै असर

बेलायतमा यो बिरामीका कारण ज्यान गुमाउनेको मृत्युदर ४.४ प्रतिहजार थियो । भारतमा योभन्दा भयानक अवस्था थियो । एकातिर महामारी थियो भने अर्कोतर्फ भोकमरी त्यसैगरी फैलिएको थियो । भोकका कारण मानिसको आरोग्य क्षमता कम हुँदै गएको थियो । भोकका कारण कमजोर भएको शरीरमा फ्लुले ठूलो असर गरेको थियो। यही कारण पनि भारतमा यसको असर ठूलो परेको थियो।

अर्को एउटा ध्यान दिनुपर्ने कुरा के थियो भने यसले पुरुषको तुलनामा महिलालाई धेरै आक्रमण गरेको थियो। यसको कारण भारतीय समाजमा पुरुषलाई भन्दा महिलाले पाउने कम पोषण थियो। महिलाहरु धेरै रोगी थिए, त्यसकारण पनि उनीहरुलाई संक्रमणले छिटै असर गरेको थियो ।

शून्यभन्दा तल विकासदर

भारतको १२० वर्षे आर्थिक इतिहासमा सवैभन्दा खराव समय १९१८ थियो। उक्त वर्ष भारतको विकासदर शून्यभन्दा तल १०.८ प्रतिशत मुनि भएको थियो । मुद्रास्फितिले सबै रेकर्डहरु तोडेको थियो । यो रोगले भारतको अर्थव्यवस्थामा बंगालको सुख्खा र विश्वयुद्धभन्दा धेरै प्रभावित पारेको थियो। मार्च १९२० सम्ममा यो महामारी नियन्त्रणमा आइसकेको थियो।

बीबीसी हिन्दीबाट