मारबौ रे सुगवा धनुष से
सुगा गिरे मुरछाए...
यस्तै लोक गीत संगीतले अहिले जनकपुर सहित सम्पूर्ण मिथिलाञ्चल र तराई मधेसका गाउँ गाउँ गुञ्जाएमान भएको छ। चार दिवसीय छठ पर्वको मुख्य दिन आज। हाल अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिने तयारी भइरहेको छ।
छठ पर्वको अवसरमा नेपाल सरकारले कार्तिक १६ गते तराईका २४ जिल्लामा सार्वजनिक विदा र प्रदेश २ सरकारले कार्तिक १७ गते समेत घोषणा गरेको छ। यो पर्व तराईमा निकै नियम निष्ठा तथा उल्लासपूर्वक मनाइन्छ। छठले दिने नैतिकताको सन्देश पनि आजको युगमा निकै आवश्यक र अनुकरणीय मान्न सकिन्छ।
तराई क्षेत्रमा यो पर्व हिन्दूले मात्र होइन, गैरहिन्दूहरूले समेत मनाउने गरेका छन्। त्यसैले यो सबै भाषाभाषी, जातजातिको साझा पर्वको रुपमा विकसित भइरहेको छ। प्रत्येक वर्ष छठ मनाउने क्षेत्रहरूमा श्रद्धालुहरूको संख्या वृद्धि हुँदै गइरहेको छ।
कार्तिक शुक्ल षष्ठीको दिन मनाइने छठ सूर्य उपासनको महान पर्व समेत हो। सूर्य पूजाको परम्परा प्राचीन र विश्वव्यापी छ। नेपाल, भारतका साथै बेबिलोन, युनान, मिश्र, जापान लगायत थुपै्र देशमा सूर्य उपासनाको परम्परा पाइन्छ। सूर्यको उपासना आरोग्य, आयुष्का लागि पनि गरिन्छ। साथै, यस पर्वको व्रत बसेमा चर्मरोग निदान हुन्छ भन्ने मान्यता समेत पाइन्छ। धार्मिक, पौराणिक आख्यानहरूमा सूर्य उपासनाको उल्लेख पाइने गरेको छ। महर्षि अत्रिकी पत्नी अनसूयाले आफ्ना पतिको दीर्घायु, गहिरो दाम्पत्य पे्रम र अटल सौभाग्यका लागि षष्ठीव्रत गरेकी थिइन्।
महाभारतका उल्लेखित ऐतिहासिक वृतान्त अनुसार पाण्डवहरूको अज्ञातवास सफल होस् भन्ने कामनाका साथ दौपद्रीले सूर्यदेवको अराधना गर्दै षष्ठीव्रत गरेकी थिइन्। महाभारतकौ अर्को प्रसंग अनुसार एकपटक साम्बलाई असाध्य कुष्ठरोग लाग्यो। उनी यो रोगले गर्दा निकै पीडित भए। यस रोगबाट राहत पाउन उनले विभिन्न उपाय गरे तर केही सिप लागेन। अन्ततः भगवान् सूर्यको आराधना गरेपछि उनी यस असाध्य रोगबाट मुक्त भएका थिए।
.jpg)
यसरी पुत्र प्राप्ति, दाम्पत्य प्रेम, सन्ततिको दीर्घायु र आफ्नो अटल सौभाग्यका लागि प्राचीन समयदेखि अहिलेसम्म पनि छठ पर्वमा सूर्यको आराधना/उपासना गरिँदै आएको पाइन्छ। अहिले यो पर्वले आफ्नो महिमा र गरिमाका कारण निकै विस्तार पाएको छ।
पहिले तराईको भोजपुरी र मिथिला क्षेत्रको मात्र यो ठूलो चाड थियो। अहिले राजधानी काठमाडौं लगायत विराटनगर, धरान, बुटवल, पोखरा, नेपालगञ्ज जस्ता ठूला शहरहरुमा पनि यो पर्व धुमधाम र निष्ठापूर्वक मनाइन्छ। काठमाडौंमा छठ मनाउने परम्परा २०५० साल देखि आरम्भ भयो।
चार दिनको यो पर्वमा नदी, किनार, तलाउ, पोखरीको आसपास सरसफाइ र उज्यालोको व्यवस्था सहित आकर्षक बनाउने गरिएको छ।
यस्तो छ, छठमा व्रत बस्ने विधि
छठमा व्रत बस्ने आफ्नै विधि छ। यो व्रतको विधान पवित्र र कठोर छ, जसको श्रद्धा, निष्ठा, विश्वास र आस्थापूर्वक पालना गरिनुपर्छ। छठको व्रत बस्ने (व्रती)ले कार्तिक महिनाको सुरुदेखि नै माछा, मासु, लसुन, प्याज, मदिरा, आदि तामसी भोजन त्याग्नुपर्छ। तिहारको चौथो (चौठी)को दिन ‘अरवा अरबाइन’ वा ‘नुहायखाय’ भनिन्छ। यही दिन नुहाइधोइ गरेर व्रतीले शुद्ध भाँडामा सफा र भान्साघरमा भोजन पकाएर खान्छन्।
पञ्चमी तिथि अर्थात् खरनाको दिन व्रतीले दिनभरि उपवास बसी साँझपख माटोको नयाँ चुलो र चोखो भाँडोमा सख्खर हालेर खीर, रोटी पकाइन्छ, जसले चन्द्रोदय भएपछि छठी माताको पूजा अर्चना गरेर नैवेद्य तथा प्रसाद चढाँउछन्। त्यही खिर प्रसादको रूपमा आफूले लिने, आफन्त र अन्यलाई दिने गरिन्छ।
खरनाको भोलिपल्ट अर्थात् षष्ठीको दिनलाई यस व्रतको सबैभन्दा महत्वपूर्ण दिन मानिन्छ। यस दिन व्रतालु दिनरात निर्जला उपवास बस्छन्। षष्ठीको दिनलाई सझियाघाट भनिन्छ, व्रतालु र श्रद्धालु भक्तजन पूजा सामग्री लिएर नजिकको नदी, पोखरीको किनार पुगेर सूर्यलाई अर्घ प्रदान गर्छन्। अर्घमा भाकल अनुसार माटाको ढकनी, नाङ्लो, सूर्य बाँसको छैयटी आदिमा ठकुवा, खजुरी, पेरुकिया आदि छठका प्रमुख पकवान र केरा, नरिवल, उखु, अदुवा, पान, कागती, सुन्तला, बेसारको गाँठी, सुठुनी आदि मौसमी फलफूल चढाएर धूपदीप गरी भगवान् सूर्य देवतालाई चढाउने परम्परा छ। व्रत बस्नेहरू नयाँ रातो वस्त्र धारण गरी कम्मरसम्मको पानीमा बसेर अस्ताउन लागेका सूर्यलाई हात जोडोर भक्ति र निष्ठाले पूजा अर्चना गर्ने गर्छन्।
सूर्य अस्ताउन थालेपछि कतिपय व्रतालु र श्रद्धालु रातभरि घाटमा बसेर छठीमातालाई सम्बोधन गरी गीत गाउँछन्।
उ जे काँच ही बाँस के दउरवा,
दउरा लचकत जाय
उ जे बाट ही पुछले बटोहिया,
ई भार केकरा ही जाय
तू त आन्हर होइबे रे बटोहिया,
ई भार छठीदेई का जाय
छठको महँगो पूजा लिएर भाइ र बहिनीबीचको संवादरूपी छठी गीत गाउने प्रचलन छ। बहिनी भन्दछिन्-
अपने त जाई छ भइया,
अयोध्या नगरिया,
हमरा लागी लइह हे भइया
गेहुवा सनेसवा।
भाइ महंगीले आफ्नो बाध्यता सुनाउँदै बहिनीसँग यसरी अनुरोध गर्दछन्–
अयोध्या नगरिया गे
बहिनी बढा हइ महँगी
छोडी देहु गे बहिनी
छठ के वरतीया।
बहिनी भन्दछिन्-
अइसन न बोलीह हे भइया,
कहीयो न बोलीह
भीखी दुःखी मागी हो भइया,
करबई छठी के वरतीया।
सप्तमी तिथिका दिन पुनः अघिल्लो दिनको जस्तै स्नानादि गरी नयाँ वस्त्र धारण गरेर पुनः घाटमा पुगी उदयमान सूर्यलाई अर्घ दिएर पूजा अर्चना गरी व्रत समाप्त गरिन्छ। छठको प्रसाद भक्तालु र श्रद्धालुले निकै श्रद्धाभावले ग्रहण गर्छन्। षष्ठीको साँझ र सप्तमीको बिहान अर्घ दिने बेलामा घाटको दृश्य अति रमणीय र मनमोहक हुन्छ। यस व्रतमा आर्थिक, सामाजिक, धार्मिक दृष्टिले भेदभावको कुनै स्थान रहँदैन। आर्थिक दृष्टिले कमजोर भएकाहरूलाई स्वतः स्फर्त रूपमा व्रतका आवश्यक सामग्री उपलब्ध हुँदै जान्छन् भन्ने जनविश्वास छ तर त्यसका लागि पूर्ण विश्वास र श्रद्धाभाव आवश्यक पर्छ।
यो समस्त जातजातिले मनाउने पर्व पनि हो। समानरूपमा एउटै पोखरी या जलाशयको किनारमा सूर्यको पूजा गर्ने चलन जातिय समन्वय र सद्भावको ज्लवन्त उदाहरण हो। हिन्दू वर्ण व्यवस्था अन्तर्गत जातीय छुवाछुत र भेदभाव आज पनि हाम्रो समाजमा एउटा कलंकको रूपमा यथावत् छ तर यस पर्वमा डोमबाट बनाएको डलिया, कुम्हारबाट बनाएको माटोको भाँडा–दियाको पनि पूजामा श्रद्धापूर्वक उपयोग हुन्छन्।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
