गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलनले नै सन् १९४७ अगस्त १५ मा भारतलाई ब्रिटिश उपनिवेशबाट स्वतन्त्रता दिलायो। तर गान्धीको अहिंसाको प्रयोग कुनै समय विश्वका लागि मजाकका विषय बनेको थियो। ब्रिटिश महाराज जर्ज पञ्चमले समेत अहिंसात्मक क्रान्ति भएको इतिहास नै छैन् भनेका थिए। तर पछि उनै महाराजले बकिंघम प्यालेसमा उनै गान्धीसँग वार्ता गर्नु परेको थियो।
अहिंसामा जुन शक्ति थियो, त्यसलाई गान्धीले देखेका थिए। भविष्य देख्न सक्ने दृष्टि र व्यवहार गान्धीमा निहित थियो। दुनियाँलाई के थाह कि नैतिक बल हजारौं संगीनभन्दा पनि शक्तिशाली हुन्छ भन्ने?
गान्धीले भनेका छन्– जोसँग नैतिक बल नै छैन्, उसले सत्यलाई आत्मसात् नै गर्न सक्दैन।
जब विचारमा स्वच्छता प्रकट हुन्छ अनि मात्र सत्यवादी बन्न सकिन्छ। जसलाई मानवता र मानवियताप्रति हार्दिकता प्रकट हुँदैन, त्यस्ता मानिसको विचार, बोली, व्यवहार र कर्ममा सत्य रुप प्रकट हुँदैन। जो दयावान र प्रेमी हुन्छ, उसको आत्माले सत्यसँग साक्षात्कार गर्न सक्छ।
ज्ञान, ध्यान, साधना (कर्म), विवेकसँगै संयमता र उच्च बौद्धिक चेतनाले मात्र व्यक्तिमा नैतिक बल जागृत गराउँछ। नैतिक बल आर्जनका लागि मानिसमा सरलता, लगनशील, श्रम, मानवता र अहिंसात्मक भावना हुनुपर्छ। उल्लेखित भावना गान्धीमा थियो।
गान्धीलाई वर्तमान विश्वले अहिंसाका पुजारी भनेर स्मरण गर्छ। उनको जन्म दिनलाई संयुक्त राष्ट्र संघले विश्व अहिंसा दिवसका रुपमा मनाउन थालेको हामीमध्ये धेरैलाई अवगत भएकै कुरा हो।
जीवनमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा कोही न कोही प्रेरणाको स्रोत हुन्छ नै। अहिंसाबारे गान्धीका पहिलो प्रेरणाको स्रोत आमा पुतलीवाइ थिइन्। पुतलीवाइमा धार्मिक संस्कार र व्रत व्यवहारको गुण भरिपूर्ण थियो। अन्य बहुजन व्यक्ति पनि गान्धीका प्रेरणाका स्रोत छन्।
जैन धर्मावलम्बी श्रीम्द रायचन्द्रको जीवन दर्शनले गान्धीलाई ठूलो प्रभाव पारेको छ। गान्धीको अहिंसा र ब्रह्मचर्यको व्रतमा रायचन्द्रको मुख्य प्रभाव रहेको छ। उनी पनि वैवाहिक जिवनपछि ब्रह्मचर्यको पालना गरेका व्यक्ति थिए। जैन धर्ममा अहिंसाको सुक्ष्म चिन्तन र ठूलो महिमा छ, त्यसलाई अध्ययन गरेर नै गान्धीले साक्षात जीवनमा अहिंसाको व्रत लिएको पाइन्छ। त्यसो त गान्धीले भगवान बुद्धको जीवनीबाट समेत अहिंसाका बारेमा जानकारी लिएका थिए।
बुझेको कुरालाई व्यवहारमा उतार्नु गान्धीको गुण हो। गान्धीले वैवाहिक जीवन पश्चात ब्रह्मचर्यको व्रत लिन सकिन्छ भन्ने प्रेरणा जैन धर्मावल्मी रायचन्द्र र प्रसिद्ध रुसी साहित्यकार टोल्सटोयको जीवनीबाट लिएको पाइन्छ। गान्धी (बापु)ले चार सन्तान (रामदास, मणिलाल, हरिलाल र देवदास) को जन्म पश्चात् श्रीमती कस्तुरबाको सहमतिमा सन् १९०६ देखि ब्रह्मचर्यको व्रत लिएका थिए। यौनसँग जोडिएका केही विवादित प्रसंग पनि उनको जीवनमा आएका छन्, त्यसबारे छुट्टै चर्चा गर्नु उचित हुन्छ।
गान्धीलाई सुख आफ्नै हृदयमा छ, अन्त खोजेर गरेर प्राप्त हुँदैन भन्ने कुराको प्रथमतः ज्ञान र जानकारी दिने व्यक्ति रायचन्द्र नै थिए। गान्धीको ब्रह्मचर्य पालना र अहिंसाको सारथी बन्नमा रायचन्द्र, टोल्सटोय र जोन रस्किनको ठूलो प्रभाव छ। टोल्सटोयको 'स्वर्ग तिमीमै छ' र रस्किनको 'अन्टु दिस लास्ट (Unto This Last)' लाई गान्धीले अनुवाद नै गरेका छन्। यी पुस्तक अध्ययनले जीवनमा ठूलो परिवर्तन नै ल्याएको गान्धीले आफ्नो आत्मकथामा पनि उल्लेख गरेका छन्।
रायचन्द्रको वेदान्त जैन दर्शनको टिप्पणीले गान्धीलाई सत्पुरुष बन्नमा ठूलो प्रभाव पार्यो। धर्म, शिक्षा, नैतिकता र समाज संरचनाका बारेमा ज्ञान दिने गुरु टोल्सटोय थिए। उनीसँग गान्धीको प्रत्यक्ष भेट भन्दा पनि पत्र व्यवहार निरन्तर भइरहन्थ्यो। उनको 'वार एण्ड पिस' कृति पढेपछि गान्धीलाई झनै ठूलो प्रभाव पर्यो।
गान्धीको जीवनका प्रभाव पारेका रस्किन स्वयम ब्रिटिश नागरिक थिए। गान्धीमा रक्सिनको 'माइ इङ्ल्याण्ड' को प्रभाव देखिन्छ। गान्धीले सन् १९०९ मा 'हिन्द स्वराज' लेखेका छन्। दुवै कृति आ–आफ्ना देशको सन्दर्भ र प्रसंगका बारेमा लेखिएको भ एपनि विषयवस्तुका बारेमा आलोचना र नकारात्मक टिप्पणी गरिएका छन्।
रस्किन आफ्नो युगका अर्थशास्त्री, समाजशास्त्री र कलाकार समेत थिए। त्यसका अतिरिक्त नेता पनि। त्यसो त गान्धी पनि समाज सुधारक, राजनीतिक आन्दोलनका सारथी र दार्शनिकका रुपमा परिचित छन्।
शासक र शासित देशका नागरिक भए पनि गान्धी र रस्किन मा 'सर्वे भवन्तु सुखिन, सर्वे सन्तु निरामय' आर्दश विचारले प्रभावित गरेको पाइन्छ।
गान्धीको अहिंसात्मक आन्दोलनमा अमेरिकी प्रसिद्ध साहित्यकार हेनरी डेविड थारोको पनि प्रेरणा पाइन्छ। थारोले अमेरिकामा सन् १८५० देखि १८५४ सम्म चलाएको रजौटाहरु विरुद्धको आन्दोलन सविनय अवज्ञाको सिद्धान्तमा आधारित थियो। थारो पनि राजैटाहरुको शासन विरुद्ध अहिंसात्मक आन्दोलन गर्दा अमेरिकामा जेल गएको इतिहास छ।
गान्धीले जीवनमा अन्य धेरै विभिन्न व्यक्तिबाट प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष प्रेरणा लिएका छन्। तर सबै भन्दा ठूलो प्रेरणा समग्र भारतको गरिबी, गुलामी र गीताबाट लिएका छन्।
गान्धीले एकसरो धोती लगाउने प्रेरणाबाट लिएको रोचक प्रसंग छ। सन् १९२२ मा गान्धी एउटा कार्यक्रममा भाग लिन तमिलनाडुको मदुराइ पुग्दा त्यहाँका गरिब किसान महिलाहरु आधासरो कपडा मात्र लगाएर पानी बोक्दै गरेको दृश्य देखे। भोलिपल्ट कार्यक्रममा प्रमुख वक्ताको हैसियतमा भाग लिँदा एउटा धोतीको पहिरनमा मात्र उपस्थित भएका थिए। त्यस क्रममा उनले भनेका थिए– देश गरिबीबाट आक्रान्त छ भने मैले कसरी टाइसुट लगाउन सक्छु?
त्यसपछि गान्धीले शरीरमा झकिझकाउ पहिरन लगाएनन्। बरु आफूले लगाउने धोती पनि आफैं चर्खा चलाएर बुनेको खादीबाट लगाएर जीवन निर्वाह गरे। आइपर्ने समस्या र घटनाबाट उनले कैयौं प्रेरणा लिएको पाइन्छ।
गान्धीको आन्दोलनको प्रभावबाट नेपाल समेत अछुतो रहेन। वि.स. १९९७ सालको चार सहिद काण्डमा शाहदत प्राप्त गर्ने शुक्रराज शास्त्री गान्धीका अनुयायी थिए।
त्यसो त नेपालको प्रजातन्त्रका शिखर पुरुष तथा विचारक बिपी कोइराला पनि गान्धीका अनुयायी हुन् भन्न सकिने ऐतिहासिक तथ्य र आधार छन्। कोइराला सहित अन्य धेरै व्यक्ति नेपालमा गान्धीका अनुयायी रहे। कांग्रेस संस्थापक नेता तथा स्व. रामहरी जोशी त्यस्तै अर्का पात्र हुन्। उनी नेपालमा गान्धीवादका अभियन्ता भनेर चिनिन्छन्।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
