वर्गीय अर्थतन्त्र सुधार

विचार

जेसन देव बैद्य शनिबार, असोज १, २०७९ १८:०५

कुनै समय ‘चार जात छत्तीस वर्णको साझा फूलबारी’ भनिने यो सुन्दर देश र यस देशका हामी बासिन्दा हौं भन्दा मनभित्र असहज महसुस गर्छु। आज समाजको समस्याहरू गिजोलिएको हेर्दा र झनझन गिजोलिँदै जाने क्रमलाई नियाल्दा, कसरी उँभो लगाउने र काम गर्न ढिलो हुँदै छ, भन्ने कुराको बोध हुन्छ।

अपार समस्याहरू छन्, तर समाधान उन्मुख हुँदै गएको गतिलाई हेर्दा कहिले समाधान होला वा नहोला भन्न सकिन्न। जटिलता बढ्दो छ र समस्या थपिँदै छ। २०६२/६३ यता हेर्ने हो भने द्वन्द्वकालका समस्याहरू थपिए। जातीय र धार्मिक जस्ता संवेदनशील विषयहरूमा पनि द्वन्द्व सृजना हुँदै गए। हाम्रो व्यवस्थालाई नै धमिराले खाँदै गयो। हाम्रो आर्थिक र सामाजिक जग नै कमसल बन्दै गयो।

परिवारहरूभित्र नयाँ समस्याहरू उत्पत्ति हुँदै गइरहेका छन्। विकास हुँदै गए र सँग–सँगै विकसित समस्याहरू पनि आउँदै गए। हाम्रा भर्खरका भाइ बहिनीहरू मानसिक बिरामी हुने क्रम बढ्दो छ। भुटानी, रोहिन्ज्यादेखि अफगानिस्तानका शरणार्थीहरूको समस्या थपिँदै आए। यी अथाह समस्याका सागर पार गर्न भावी नेतृत्वको काँधमा छ।

अब आउने पाँचवर्ष हाम्रो देशको लागि, परिवारको लागि र हरेक नागरिकहरू सबैको लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण समय हो र हाम्रो भविष्य निर्धारण गर्नेछ।

मानव जातिको विकास सँग–सँगै, मानिसहरूले आफ्नो जटिल, गाह्रो वा भारी कामहरूलाई सजिलो पार्न औजारहरू सृजना गर्दै आएका छन्। औजार प्रयोग गर्दै गर्दा विभिन्न अरू नयाँ औजारहरू आविष्कार हुँदै ज्यादाको फलस्वरूप आज हामी हरेकको हात हातमा औंलाले थिचेको भरमा चल्ने, विभिन्न औजार एकै ठाउँमा व्यवस्थित भएर आएका छन्।

यसै अवधारणालाई मध्य नजर गर्दै, समाजका समस्यालाई सुल्झाउन ‘सजिलो वातावरण’ सृजना गर्न सहयोग गर्न ‘अर्थतन्त्र अवस्था सुधार’ एउटा औजार हो भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु। आजको हाम्रो समाजको आर्थिक अवस्था नै एउटा कारक हो जुन अरू समस्याहरू सँगै गाँसिएको हुन्छ।

जब आर्थिक पाटो हामीले सुधार गर्छौं, गिजोलिएको गाँठो खुकुलो हुँदै जान्छ। जस्तै आफ्नो जुत्ताको फित्ता गाँठो पर्दा याद गर्नुभएको होला। जब एउटा भाग तानिन्छ, सबै खुकुलो भएर जान्छ। हो यसै गरी यो औजारले पनि यसरी नै काम गर्छ।

अर्थतन्त्रलाई औजार बनाएर काम गर्ने क्रममा, हामीले समाजलाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक बनाउन जरुरी छ। अर्थतन्त्रले हेर्ने नजरले हेर्दा समाजलाई, आर्थिक आम्दानी र अवस्थाले, न्यून, मध्यम र उच्च आम्दानीको आधारमा तीन वर्ग वर्गीकरण गरिएको हुन्छ।

हरेक वर्गले गर्ने काम, व्यापार व्यवसाय भिन्न खालको हुन्छ। आगामी दिनमा हाम्रा नीति र कामहरू वर्गहरूलाई केन्द्रित गर्दै लानुपर्छ। जुन वर्गको अर्थतन्त्र चालू गराउनुपर्ने हुन्छ। त्यसैलाई आधारित नीति तथा कार्यक्रम बनाउनुपर्छ।

रोजगारी र अवसर सृजना गर्न सरकारले एन्ड्रोइड वा ओ.स. ए्यापमा प्लेटफर्म सञ्चालन गरी सेवाग्राही र सीपयुक्त सेवा प्रदायक व्यक्तिबीच जोड्न सकिन्छ र गैर नाफामूलक कमिसनरहित रोजगारी सृजना गर्ने संस्था बनाउन सकिन्छ। यसमा नागरिकहरूले आफूले दिने सेवा, गर्न सक्ने कामहरू जस्तै पल्मबिङ, बिजुलीको काम, रंग रोगन कार्य, कुक, सिकर्मी, आदिलाई दर्ता गरी राख्न सकिन्छ र सेवा चाहिनेहरूले त्यसबाट आफ्नो पायक पर्ने गरी सेवा लिन सकिन्छ।

आफ्नो सीपबाट सेवा प्रदान गर्ने एउटा व्यक्तिले आफ्नो पूर्ण क्षमता अनुसार काम गर्न सकिन्छ। नयाँ प्रविधिलाई हालको ‘पठाओ’ ए्याप विकास गरी देशव्यापी उक्त वर्गले प्रभाव गर्ने सेवा सुविधा नागरिकहरूको हात हातमा पुर्‍याउन सकिन्छ। यो काममा लेनदेन प्रत्यक्ष सेवा प्रदायक र सेवाग्राहीबीच हुने गर्नुपर्छ। यसैले नै एक किसिमको आर्थिक चक्र स्वचालित गर्छ।

‘अर्थतन्त्र सुधार कार्यक्रम’ कार्यान्वयन गर्न र आफ्नो लक्ष्य प्राप्तिको लागि तीन समय अवधिमा कामलाई विभाजन गरी अघि बढौं– यथाशीघ्रका (पहिलो चरण), मध्यावधि र लामो समय अवधि (दीर्घकालीन)। पहिलो चरणमा गरिने केही कामहरूले दुई वर्ग, न्यून र मधमलाई आर्थिक अवस्था सुधार गर्न मदत पुर्‍याउने छ। यस वर्गभित्र पनि सहरी क्षेत्रमा र ग्रामीण भेगमा गर्ने कामहरू फरक किसिमको हुन्छ। यी दुवै ठाउँ राज्यले ठूला ठूला नीतिभन्दा स–साना कार्य योजना बनाउँदै लगे, उक्त वर्गको जीवन स्तर उकास्दै लान सकिन्छ।

सहरी क्षेत्रमा माथि उल्लेख गरेको सीपमूलक क्षेत्रलाई व्यापक बजारीकरण गरे सो व्यवसायिहरुको आम्दानी बढ्दै जान्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा ‘एक गाउँ एक उत्पादन’लाई साँच्चीकै यथार्थमा बदल्न अहिले अचुक मौका छ। नेपाली सेनालाई २०१८ मा काठमाडौं–निजगढ द्रुतमार्ग बनाउँदा काटिएका रुखहरूकाबापत, नेपाली सेनाले १ रुख बराबर अर्को २५ वटा रुख रोप्दा ती सबै फलफूलका रुख रोपिए हामीले आउने दिनमा फलफूल निर्यात गरिरहेका हुन्छौं। यो कामको लागि हामीले नेपाली सेनाको विकास निर्माण विभागलाई ध्यानाकर्षण गराएका थियौं।

एक र एकलाई एघार बनाउन सक्ने ठाउँमा यस्तो काम गरौं। यी सबै गरी रहँदा हाम्रो आन्तरिक बजार व्यवस्थापनका कमजोरी सुधार्न र निर्यात गर्ने बजार व्यवस्थापन गर्न उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। गाउँ–गाउँमा साना उद्योग सञ्चालन हुन थाले त्यस वर्गमा पनि एउटा आर्थिक चक्र स्वचालित हुन्छ।

सहरी क्षेत्रमा काम लाग्ने सरकारी स्वामित्वका सम्पत्तिहरू यतिकै खाली खाली अवस्थामा छन्। ललितपुर क्षेत्र ३ मा खाली ९ वटा पुराना खाद्य संस्थानका गोदामलाई नयाँ उद्योग व्यवसाय स्थापना गर्न, सहुलियत बिजुली (सके सम्म वैकल्पिक ऊर्जा प्रयोग गरी) वैज्ञानिक फोहोर व्यवस्थापन, हरियाली क्षेत्र, वातावरणमैत्री नयाँ युगको औद्योगिक क्षेत्र निर्माण गर्ने। अहिलेको महँगाइमा आफैंले पूर्वाधार निर्माण गरेर उद्योग सञ्चालन गर्दा स्वदेशी उत्पादित वस्तुहरू आयातितको दाँजोमा महँगो पर्न गएको छ। पूर्वाधार बनाउन नपरे त्यो स्रोत आफ्नो उत्पादन क्षमता बढाउन सक्छ। यसैमाथि सस्तो घर बहाल र सहुलियतको बिजुलीले स्वदेशमा उत्पादनमा खपत हुन्छ। यसबाट निर्यात गर्ने आयाम खोल्न सकिन्छ। रोजगारी सृजना हुन्छ। अर्को आर्थिक चक्र यता पनि सञ्चालन हुन्छ।

यी उद्योगहरूले सस्तो दरमा स्वदेशी बजारमा बेच्ने र निर्यात स्तरको सामान बनाइ निर्यात गर्ने। उनीहरूको क्षमता विकास र उत्पादन शक्ति बढाउन प्रोत्साहन गर्ने। यति गर्नाले सोही उद्योगमा केही थपलाई रोजगारी सृजना हुन्छ। नागरिकले अलि सस्तोमा स्वदेशी समान पाउने छन् भने उद्योगलाई पनि फस्टाउने मौका हुनेछ। आजभोलि यस क्षेत्रभित्र, नयाँ उत्पादनमुखी मध्यम लगानीका व्यवसायहरू आएका छन्।

छालाका वस्तु, छालाका जुत्ता, ब्याग, टिसर्ट, तामाका भाँडाहरू बनाउने यी साना उद्योगहरूलाई प्रवद्र्धन गरी निर्यात गर्ने क्षमता विकास गर्न सकिन्छ। जसले गर्दा केही हदसम्म बेरोजगारीको दर कम होला। आइटी प्रविधिमा विशेष ध्यान पुर्‍याएर व्यवस्थापन गर्न सके त्यसले पनि अर्थतन्त्रमा राम्रै देन दिन्छ। सांगीतिक क्षेत्रमा हामीले धेरै विकास गरी रहेका छौं। त्यसको लागि हामी बजार व्यवस्थापनका नयाँ तरिका अपनाएर आफ्नो बजार बनाउन सक्छौं।

वर्ग–वर्गलाई केन्द्रित काम गर्दा हामीलाई त्यसको प्रगतिबारे थाहा हुन सजिलो पनि हुन्छ। अर्थतन्त्रको विकासलाई हाम्रो छिमेकी राष्ट्र चीनको तरिकाबाट हेर्ने हो भने, उनीहरूले नागरिकको जीवन स्तरसँग जोडेको देखिन्छ। उनीहरू आफ्ना नागरिकहरूले कति मनोरञ्जनमा खर्च गरिरहेका छन्। कतिले देश विदेश घुम्न गएका छन्। कतिले नयाँ सवारी साधन किनेका छन्। कतिले नयाँ घर किने वा बनाएका जस्ता कुराबाट हेर्ने गर्छन्। यसरी अरू मुलुकले कसरी कुन–कुन बाटो रोजेर विकास गरेका छन् भन्ने कुरालाई हेरौं र अध्ययन गरौं र मध्यकालीन समयमा दीर्घकालीन कामको योजनाको लागि तयारी गर्नुपर्छ।

हाम्रो अहिलेको वस्तु स्थिति हेर्दा जस्तो छ, इ.स. १९८६ ताका आयरल्यान्ड भन्ने देश त्यस्तै स्थितिमा थियो। जसरी आज हाम्रो नागरिकहरू विदेश पलायन हुने क्रम छ, त्यस्तै अवस्था थियो। तर त्यो दशक बित्न अगाडि, त्यहाँको संसद्ले बाहिर जाने क्रमलाई हेरेर र आगामी भविष्यमा संसारमा के ज्ञानको आवश्यकता हुन्छ भन्ने कुरालाई मध्य नजर गरेर गहन अध्ययन गरेको थियो।

सो अध्ययनले भविष्यमा संसारमा आइटी क्षेत्र र इलेकट्रोनिक्समा धेरै जनशक्ति खाँचो हुने देखियो। सोही अनुसार आयरल्यान्डले ठाउँ–ठाउँमा सोही विषयलाई मध्यनजर गर्दै विश्व विद्यालय खोल्ने र टेक्निकल इन्स्टिच्युट खोल्ने काम गर्यो। उनीहरूको विज्ञहरू तयार भएर निस्कँदा अमेरिकामा आइबिएम, य्यापल जस्ता कम्पनी माथि आउँदै थिए। सो जनशक्ति उता निर्यात भए, जाने क्रम चल्दै गयो। केही वर्षमा आयरल्यान्डले आफ्नो विदेशी लगानीको नीतिमा सुधार ल्यायो। अन्ततः विदेश कम्पनीहरू आयरल्यान्डमा ओइरिए।

अब हामीले पनि गर्नुपर्ने त्यस्तै छ। मानव स्रोत विकास गरौं, आज इन्टरनेटले गर्दा यी आइटीका कामहरू स्वदेश बसेर गर्न सकिन्छ। आयरल्यान्डले जस्तो आफ्नो जनशक्ति विदेश पठाउन पर्ने एउटा खुड्किला चढ्नु पर्दैन। सोझै तेस्रो स्थानमा पुग्छौं। दीर्घकालीन योजना यो हुन्छ।

यी सबै भनिरहँदा र आगामी चुनावमा उठिरहँदा मनमा लागेको कुरा राख्न अनुमति लिएँ। यो लेख लेखिरहँदा, चुनाव आउन ६९ दिन बाँकी छ। हेर्दै जाँदा लाग्छ कि, ‘परिवर्तन गर्न गाह्रो छैन, परिवर्तन गर्ने ठाउँमा पुग्न कठिन छ।’ इतिहासमा आउने दिन कस्तो लेख्ने हो अब हाम्रो हातमा छ। अब पहिलेको गल्तीबाट सिकेर आजको दिनबाट विकासका कार्यक्रमहरू मूलतः नागरिकहरूको आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्ने गरौं। त्यसैले यो निर्वाचनबाट पुरानो अभ्यासलाई तोड्दै देशको भविष्य, यहाँका नागरिक, समाज र राष्ट्रको प्राथमिकतालाई केन्द्रमा राखेर काम गरौं।

(जेसन देव बैद्य ललितपुर क्षेत्र नं ३ बाट प्रतिनिधिसभामा स्वतन्त्र उम्मेदवारका रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्दै छन्)