काठमाडौं– पर्खाइ आफैंमा भयंकर कहरले भरिएको अनुभव हो। पर्खिनुको अर्थ कसैको आगमनको प्रतिक्षा गर्नु मात्रै होइन, पर्खिनुको पीडा हुन्छ। छाडेर जानेहरुको पर्खाइमा दोबाटोमा आँखा तेर्साएर बस्नेहरुले भोगेको अनुभव र हेरिरहेको बाटोको कथाभित्र लुकेको हुन्छ अथाह पीडा। र, त्यो पीडा पर्खिनेहरुभन्दा बाहेकले बुझ्दैनन् ।
२०६६ सालमा बानेश्वर हाइटस्थित गुरुकुल थिएटरमा यस्तै पर्खिनेहरुको कथा मञ्चन भएको थियो। खगेन्द्र लामिछानेको नाटक ‘पानीफोटो’मा सशस्त्र द्वन्द्वका क्रममा बेपत्ता छोराको पर्खाइमा बसेकाहरुको पीडा देखाइएको थियो। नाटकले युद्धमा संलग्नदेखि युद्धको चोट भोगेका दुवैलाई झझक्याएको थियो।
नाटक मञ्चन भएको एक दशकभन्दा लामो समयपछि ‘पानीफोटो’ले सिनेमाको रुप लियो। कोभिडअघि छायांकन भएको फिल्म कोभिडपछि प्रदर्शनमा आएको छ। ‘पानीफोटो’ ले फेरि एकपटक युद्धको त्रास र युद्धको मारमा परेकाहरुको पीडालाई पर्दामा उतारेको छ। र प्रश्न गरेको छ– युद्ध आखिर कसका लागि?
‘पानीफोटो’मा बेपत्ता धुमिल आकृति
स्कूलबाट निबन्ध प्रतियोगितामा गएका पदम र कृष्ण त्यो दिनपछि घर फर्किएनन्। घरमा चिठ्ठी आयो। पदमका बुबाले छोराको प्रतिक्षामा लामो समय बिताए। बाटामा हेरिरहेका आँखाहरु थाके। आँसुको वर्षात आँखामा कोरिएको छोराको तस्बिरसम्मलाई बगाउने गरि भयो। अन्ततः पर्खाइमा थाकेर बेपत्ता भएको छोराको मृत्यु भएको ठाने। काजकिरिया गरे।
त्यो दिनबाट पदमका बुबाले छोरालाई सपनामा पनि देख्न छाडे। सपनामा पनि कोही आफ्नो मान्छे नआउनुको पीडा कति होला?
‘पानीफोटो’ यस्तै पीडाहरुको संग्रह हो। पखाईंमा बसेका बुवा–आमाको कथा हो। स्कूले जीवनमा अंकुराएको प्रेम र सिन्दुरले सजिएको सिउँदोको सम्झनामा प्रियतम आउने प्रतिक्षा गरिरहेकी मायालुको कथा हो। युद्धको कथा हो, जसमा युद्धले डामेका सर्वसाधारणको चित्रण छ।
मेनुका प्रधान र अनुप बरालले श्रीमान्–श्रीमतीको भूमिका निभाएका छन्। स्याङ्जाको कुनै गाउँमा घर भएका चन्दन (अनुप बराल) र मैया (मेनुका प्रधान) आफ्नो छोरा कृष्णको प्रतिक्षामा आँखाहरु दोबाटोमा तेर्साएर बसेका छन्।
साथ छ त केबल छोराको धुमिल आकृतिको याद र बाँकी एउटा फोटो। फ्रेममा सजिएको तस्बिरभित्र हँसिलो अनुहार लिएर बसेका कृष्णको प्रतिक्षामा मैयाले जीवनका कैयौं वर्षहरु बिताइसकिन्। श्रीमान् चन्दनले पनि छोराको प्रतिक्षा र खोजीका लागि आफ्नो जीवनका कैयौं समय काटिसकेका छन्। पेन्सन पाक्ने जागिर छाडेर उनी छोराको खोजिमा हिँडेका थिए। तर, न छोरा भेटियो न मृत भएको नै पुष्टि भयो।
‘पानीफोटो’ले यिनै आमाबुबाले आफ्नो छोरा आउने आशामा गरेको प्रतिक्षा र छोराको खोजी गर्दाको व्यथालाई प्रस्तुत गरेको छ।
‘पानीफोटो’ का दृश्यहरु प्रतिक्षाका दृश्यहरु हुन्। दृश्यहरुमा व्यथा छ, पीडा छ। तर, प्रतिक्षा गर्नुअघि उनीहरुले खोजीको प्रयास नगरेका होइनन्। विभिन्न संस्थाहरुसँग हार गुहार गरे। बेपत्ता छानबिन आयोग सामुन्ने गएर आफ्नो पीडा पोखे, छोराको हुलिया बताए।
तर, पीडा उस्तै रह्यो।
फिल्मको एक दृश्यमा गाउँका युवाहरुले दशैंको समयमा पिङ्ग हाल्न डोरी बनाउन चाहिने बाबियो लिन आउँछन्। मैया घरको सिकुवामा बसेर आफ्नै काममा व्यस्त हुन्छिन्। गाउँको एक केटोलाई बाबियो दिँदै गर्दा सिकुवामा सफा गरेर राखिएको फोटो देख्छ उ। प्रश्न गर्छ मैयालाई, ‘कृष्ण दाईको अरु तस्बिर छैनन?’
मैया जवाफमा तस्बिरहरुलाई सम्झिन्छिन्। छोराका कैयौं तस्बिरहरु उनले जताततै बाँडिन्। कहिले कुन संस्थाले लगे, कहिले कुन व्यक्तिले। सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप र बेपत्ता छानबिन आयोगमा धाइन्। त्यहाँ कैयौं तस्बिरहरु पुर्याइन्। तर, छोरोको बारेमा कसैले कुनै खबर दिएनन्। आशा रहिरहे पनि निराशाको बादलले जीवनको आकाशलाई धुमिल बनायो।
मैया भन्छिन्, ‘अब त अरु तस्बिर धुलाउन पनि पानीफोटो छैन्।’
त्यो धुमिल आकृति तस्बिरमा मात्रै सीमित रह्यो, यादमा मात्रै सीमित रह्यो। कृष्णको खबर नपाउनुको पीडा मैयाले बुझिन्, चन्दनले बुझे। उसका साथीभाई, युवावस्थाकी प्रेमिकाले बुझिन्। तर, युद्ध गर्नेहरुले बुझेनन्।
‘पानीफोटो’को अभावमा अरु तस्बिर धुलाउन नसकेजस्तै जीवनमा पनि छोराको त्यो आकृति हराउँदै हराउँदै गयो। यादहरुमा समेटिएको आकृति विस्तारै धुमिल धुमिल हुँदै गयो ।
पर्खिनेहरुको कथा
युद्धका अनेक पक्षहरु होलान्। युद्ध कसैका लागि आफ्नो अधिकार पाउने बाटो होला, कसैका लागि आफूले भोगिरहेको पीडाबाट उम्किने विकल्प। युद्धका डोबहरु चारैतिर छरिन्छन्। अनि, युद्धसँग प्रत्यक्ष नजोडिएकाहरु पनि युद्धको मारमा पर्छन्।
देशले पछिल्लोपटक देखेको र भोगेको सबैभन्दा असर गरेको युद्ध थियो, सशस्त्र जनयुद्ध। सत्तापक्ष र आन्दोलन गरिरहेको पक्षबीचको युद्धले राजनीतिक व्यवस्थामा परिवर्तन ल्यायो। देशको राज्यसत्तामा परिवर्तन भयो। देशमा राजनीतिक पार्टीहरुको शासन कायम भयो। युद्ध गर्नुको पछाडि भनिएको समानता, विकास, समृद्धि र अधिकारजस्ता कुराहरु प्राप्त भए भएनन्, त्यो समय सापेक्ष समिक्षा हुने कुरा हो। तर, युद्धको प्रभावकारिता र युद्धले पुर्याएका असरमाथि भने निरन्तर बहस भइरहेको छ।
हिजो युद्धमा होमिएकाहरुले बोकेको सिद्धान्तमा आज उनीहरुकै जीवन चलेको छैन। युद्ध गर्दा सर्वसाधारणलाई सनाएको कथा, उनीहरुले कल्पना गरेर बनाउँछु भनेको समाजको यर्थाथबाट आजको अवस्थामा आइपुग्दा उनीहरु नै बिमुख भइसकेका छन्।
तर, युद्धले छाडेका डोबहरु अझैं उस्तै छन्। युद्धमा मारिएकाहरुको परिवारमाथि परेको चोट उस्तै छ। सबैभन्दा ठूलो भने युद्धका कारण सर्वसाधारणले भोगेको पीडा छ। जनयुद्ध सकिएर ‘शान्ति’ सुरु भएको भनिएको दुई दशकभन्दा धेरै समय बितिसक्दा बेपत्ता भएकाहरुको प्रतिक्षा गर्नेहरु उस्तै छन्।
‘पानीफोटो’ यीनै प्रतिक्षा गर्नेहरुको कथा हो।
‘पानीफोटो’का प्रमुख पात्रहरु सबैको अनुहारमा आशा छ, आँखाहरु दोबाटोमा टाँगिएका छन् बेपत्ता भएकाहरुको आगमनको प्रतिक्षामा। मैया र चन्दन आफ्नो छोराको प्रतिक्षामा छन्। जिउँदो भएको खबर आओस वा मृत्यु भएको सन्देश पाइयोस भन्ने आशाले उनीहरुले आँखाहरु लोलाएका छन्।
यता कृष्णसँगै स्कूले जीवन बिताएर प्रेममा बाँधिएकी राधा (मलिका महत) पनि उत्तिकै प्रतिक्षामा छिन्।
‘पानीफोटो’ भित्रका पात्रहरुमध्ये सबैभन्दा निरीह पात्र राधा हुन्। स्कूले जीवन पढ्दा सुरु भएको मायाको सम्झनामा उनी आफ्नो जीवन सुम्पिरहेकी छन्। घरमा परिवारले विवाहका लागि दबाब दिइरहन्छ। उनी दबाबबाट भाग्न खोज्छिन्। आफन्तहरु विवाहका लागि केटा देखाउन आउँछन्। उनी आफन्तबाट भाग्छिन्।
उनको यो दौडको गन्तव्य छैन।
राधा कृष्णको आगमन पर्खिरहेकी छन्। तर, भोलि गाउँमा फर्किएको पदमले जस्तै कृष्णले पनि विवाह गरेर फर्किए के गर्ने? यतिका वर्षसम्म उनले गरेको पर्खाइको कुनै अर्थ हुँदैन त्यो बेला। आफूले पर्खिरहेको मान्छेले पर्खिनेलाई नसम्झिएर अरु कसैसँगको सम्बन्धलाई अपनाएमा के होला?
जवाफहीन प्रश्न छ। तर, प्रश्नभन्दा ठूलो प्रेम छ। प्रेमको वाचा छ, प्रेमीसँग गरेको वाचा छ। त्यहि वाचाले राधाको मनमा अझैं उस्तै प्रतिक्षा गरिरहने आशालाई जगाईरहेको छ।
सुस्त, तर सशक्त
‘पानीफोटो’ जनयुद्धमा बेपत्ता छोराको प्रतिक्षा र खोजीमा निस्किएका बुबा आमा, उनको प्रतिक्षामा रहेकी प्रेमिकाको कथा हो। सिनेमा सुस्त गतिमा आफ्नो कथालाई लिएर अघि बढ्छ। सुस्त भए पनि कथा भन्ने शैली सशक्त छ।
स्याङ्जाको कुनै गाउँको परिवेशमा खिचिएका दृश्यहरुमा एउटा फ्रेममा रहेका दृश्यहरुलाई गाउँको घर वा ढोका वा झ्यालजस्ता वस्तुहरुभित्र अर्को फ्रेम बनाएर खिचिएको छ। फ्रेमभित्रको फ्रेममा राखिएका दृश्यहरुले गाउँले परिवेशको झझल्को दिन्छन्। सिकुवामा बसेर घरभित्र भएको मान्छेसँग गरिने संवादको याद गराउँछन्।
‘पानीफोटो’को सुरुवातमा बेपत्ता छोरा कृष्णको यादमा मैयालाई भइरहेको छटपटि सिनेमाको अन्त्यसम्म पनि उस्तै छ। सिनेमाको सुरुवातबाटै छोराको खोजीमा छटपटिएकी मैयाको जीवनमा आशा पलाउँछ। तर, त्यो निराशामा परिणत हुन कत्ति पनि बेर लाग्दैन।
‘पानीफोटो’ सिनेमा भर नै मुख्य तीन घट्नाहरु हुन्छन्। युद्धमा बेपत्ता भएका प्रदिप घर फर्किएको खबर रेडियोमा सुनेपछि मैया उनलाई भेट्न जान्छिन् आफ्नो छोराको तस्बिर लिएर। गाउँकै पदम, जोसँगै कृष्ण पनि बेपत्ता भएका थिए, उनी गाउँमा आएपछि छोरा आउने आशा पलाउँछ कुन्दन र मैयाको जीवनमा। अन्त्यमा रोल्पाको कुनै दुर्गममा युद्धमा छोरासँगै हिँडेका चमन मगरलाई भेट्न जान्छन्।
यी तीन घटनाको सेरोफेरोमा फिल्मले कथा भन्छ। कृष्णको प्रतिक्षामा बसेकी राधाको जीवनमा आएको उतारचढाव यीनै घटनाको बीचमा आउँछन्। राधा कृष्णको खोजीमा जानेसम्मको अवस्था सिर्जना यिनै घटनाका बीचमा हुन्छ।
‘पानीफोटो’मा बेपत्ता छोरा जीउँदै छन् वा मृत भइसके, त्यो दर्शकले फिल्मबाटै थाहा पाउने कुरा हो। सँगै फिल्मबाट युद्धले छाडेको त्रासदीपूर्ण डोबको कथा दर्शकले बुझ्न सक्छन्। जनयुद्धलाई प्रत्यक्ष नदेखेकाहरुका लागि फिल्मले प्रस्तुत गरेको फरक कोणको कथा बुझ्न अहिले आवश्यक पक्ष पनि हो। युद्धले सर्वसाधारणको जीवनमा पारेको असरको पक्षबाट फिल्मले कथा बोलेको छ।
खगेन्द्रको डेब्यु निर्देशन भएका कारण ‘पानीफोटो’का केही दृश्यहरुमा नाटकीय स्वभाव भेटिन्छ । रंगकर्मीका रुपमा स्थापित खगेन्द्रको रंगमञ्चमा नाटक निर्देशन गर्दाजस्तै व्यवहार फिल्मकादृश्यलाई पनि गरेका छन्।
कथाको बीच बीचमा आउने सपनाका दृश्यहरु र मोन्टाजहरुले कथालाई बग्न भने सघाएका छन्। सरल कथा, कम बिम्बहरुको प्रस्तुतिका साथ भनिएको ‘पानीफोटो’को दृश्यभाषा यर्थाथपरक सिनमामा हुनेजस्तै छ। सुस्त गतिमा बग्ने कथा, धेरै उतारचढाव नभइ दर्शकसँग प्रत्यक्ष रुपमा जोडिन सक्ने दृश्यहरुले फिल्म भरिएको छ।
फिल्मको अर्को बलियो पाटोको रुपमा पुष्पा संगमले गरेको पाश्र्वसंगीत हो, जो निकै शक्तिशाली छ। सिनेमामा दृश्यहरुलाई संगीतले कसरी न्याय गर्छन् र भावनालाई दर्शकसम्म पुर्याउन सघाउँछन् भन्ने पक्षमा ‘पानीफोटो’को संगीतले काम गरेको छ।
फिल्मका लेखक, अभिनेता तथा निर्देशक खगेन्द्र लामिछानेले नेपाल लाइभसँगको फिल्मवार्तामा भनेका थिए, ‘मैले फिल्मको प्रि–प्रोडक्सनको काम यसरी गरेको थिएँ, म मरेको भए पनि फिल्म बन्ने थियो।’
उनले भनेजस्तै फिल्मका हरेक दृश्यहरु निर्धारित फ्रेम र शैलीले खिचेको अनुभव हुन्छ।
दर्शकलाई यी दृश्यहरु अल्छि लाग्न सक्छन्। तर, यथार्थमा जीवनको गति र पर्खाइमा बस्नेहरुको नियति पनि दुःखले भरिएको हुन्छ। दुःखको आगमन भएपछि लामो समयसम्म त्यो रहिरहन्छ। पर्खाइ र पर्खिनेहरुको दुःख जीवनभर उस्तै हुन्छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1749826086.png)
