डडेलधुरा - काम गरेबापत दलित समुदायले ज्यालाका रुपमा नगद नभई बाली लिने चलनलाई बालीघरे प्रथा भनिन्छ। वर्षको दुईपटक बाली रोप्नेदेखि भित्र्याउने सम्म काम गरेर लगाएको अन्नबालीको एक दुई ‘सुपा’ पाउने गरेका थिए, दलित समुदायले।
सदियौंदेखि समाजमा यो प्रथा (अन्नबाली दिएर काम गराउने) पछिल्लो समयमा हट्दै गइरहेको छ। मानिसहरूमा जनचेतनाको विकास हुनुका साथै ग्रामीण क्षेत्रमा अन्नबालीको उत्पादनमा पनि कमी आउन थालेपछि डडेल्धुरामा बाली प्रथा हट्दै गएको हो।
आजकल लुगा सिउने र आरनको काम गर्नेहरू नगद ज्याला लिएर नै काम गर्छन्।
अजयमेरु गाउँपालिका–१ पाली गाउँका शेरबहादुर दमाई विगत २० वर्षदेखि आफ्नै गाउँमा सिलाइ व्यवसाय गर्दै आइरहेका छन्। सुरुवातदेखि बालीघरे प्रथामा सिलाइको काम गर्दै आइरहेका शेरबहादुर पाँच वर्षयता नगद ज्यालामा काम गरिरहेका छन्।
‘विगतमा ६ महिनामा २० किलो जति धान, मकै पाउँथ्यौं। आजभोलि एक महिनामा सातदेखि ९ हजारसम्म कमाउँछौं,’ उनले सुनाए, ‘अहिले बल्ल सिप सिकेको जस्तो हुँदै गएको छ।’
शेरबहादुर मात्र हैन अमरगढी नगरपालिका–४ खलंगाका ५६ वर्षीय राम दमाईको पनि केही वर्षयता दैनिकी फेरिएको छ। चुहिने जस्ताको पातावाला घरमुनि दिनभर काम गरी साझँ लुगा कपडा रिथी (गैरदलित वा कपडा सिलाउने) हरूको घर लग्ने गर्थे।
करिब १५ वर्षदेखि सिलाइ व्यवसाय गर्दै आइरहेका उनले पछिल्ला ५ वर्षयता व्यवसायलाई नयाँ सिराबाट अगाडि बढाएका छन्। १५ वर्षको अवधिमा १० वर्षसम्म बालीघरे प्रथामै सिलाइको काम गरेका दमाई पछिल्लो पाँच वर्षयता भने ज्यालामा सिलाइ व्यवसाय गर्दै आइरहेका छन्।
उनले भने, ‘१० वर्षसम्म कपडा सिले हजुर छ महिनामा १५–२० किलो मकैको लागि सबैका रिथीका आँगन–आँगनमा गएर मागेर खाएँ ‘खालो’। छोरा–छोरा पढाउन सकिँदैन थियो। अहिले नगद पैसा लिएर काम गर्छु। राम्रो भा छ हजुर राम्रो भा छ।’
‘अहिले कसैको घरमा गएर दुई हात जोड्नु परेको छैन। छोरा छोरीलाई पनि विद्यालय बढाउने बल आयो,’ दमाईले भने।
यी मात्रै नभई डडेल्धुराको जिल्ला सदरमुकामदेखि ग्रामीण क्षेत्रमा पनि सिलाइको काम गर्नेहरू बालीघरे प्रथा छोडेर नगद रुपैयाँ लिएर काम गर्ने गरेका छन्। समाजिक परिर्वतनका साथै ग्रामीण क्षेत्रमा अन्नबालीको उत्पादनमा कमी आएकाले कपडा सिलाउनेले पनि नगद रुपैयाँ दिन चाहेकाले डडेल्धुराबाट बालीघरे प्रथा हट्दै गएको व्यवसायी प्रकाश जैरुको बुझाइ छ।
उनले भने, ‘समाज रातदिन परिर्वतन भइरहेको छ। हामी व्यवसायी बन्न पनि समयको माग हो।’ सिलाइको मात्रै नभई आरनको काम गर्नेहरू पनि आजभोलि नगद रुपैयाँ लिएर काम गर्ने गरेका छन्। बालीघरे प्रथामा काम गर्दा अन्नबाली पाकुन्जेलसम्म दलित समुदायले लुगा सिलाएको, कृषि औजार बनाएको पारीश्रमिक बापत बालिघरे प्रथामै चित्त बुझाउनु परिररहेका थियो।
सिलाइ तथा कृषि औजार (कोटो कोदालो, हसिया) को काम गरेवापत एक वर्षमा दुई पटक अन्नबाली लिने गरेका थिए। बालीघरेको साटो नगद रुपैयाँ लिएर सिलाई एवम् आरन पेस गर्दा आफूहरूको जीवनस्तरमा सुधार आउनुका साथै दासत्वको जीवनबाट मुक्त भएको डडेल्धुराको सदमुकाम अमरगढी– ५ मा आरन व्यबसाय गर्दै आएका अजयमेरु २ का नारायण टमटाको भनाइ छ।
उनले भने, ‘परम्परागत सोचबाट हामी केही हदसम्म टाढा पुगेका छौं। अहिले अधिंकाश दलित समुदायका नागरिक ज्यालादारी रुपमा कृषी सामग्री तथा त्रिशुल लगायतका अन्य ऐतिहासिक कलात्मक मूर्तिबाट राम्रै आम्दानी गरिरहेका छन्।’
यो पेसामा युवापुस्ताले भने चासो नदिएको अधिकांशको भनाइ छ। यो सिप अर्को पुस्तामा हस्ताण्तरण नहुने हो भने सिप नै हराउने डर कायम छ। सदरमुकाममै आरन व्यवसाय सञ्चालन गर्दै आएका व्यवसायी उदयसिंह लुहार भने जीवन धान्नका लागि आरन व्यवसाय निकै महत्वपूर्ण भएको बताउँछन्।
‘७० वर्षको उमेर भइसक्यो, विगत २५ वर्षदेखी आरन पेसा गर्दै आएको छु,’ उनले भने, ‘फलामबाट विभिन्न वस्तु निर्माण गर्न नेपाली युवा पिढीले सिक्न नसक्दा आरन व्यवसाय दिन प्रतिदिन धरासयी बन्दै छ।’
जिल्ला सदरमुकाम क्षेत्रमा अहिले ज्यालामा कृषिमा उपयोगी सामग्रीका धार साध्ँने लगायतका विभिन्न खाले मूर्तिहरू बनाउने आरन पेसामा ४–५ व्यवसायी संलग्न छन्। पहिले सुदूरपश्चिमका विभिन्न ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका आरन व्यवसाय बालीघरे प्रथाबाट जिबिकोपार्जन गर्ने गरेका थिए। जसमा अन्न भित्र्याउने बेला, नयाँवर्ष र चाडवाडका समयमा गरी बढीमा ३ पटक अन्न संकलन गरी घर–परिवारको दैनिकी चलाउने प्रचलन थियो।
अहिले यो पेसा दलित परिवारमा मात्र सीमित रहेन। व्यावसायिक रुप लिएपछि गैरदलितले पनि सिलाइ कटाइ तथा फलामका भाँडाकुँडा बनाउन समेत सिकेको घरेलु तथा साना उद्योग विकास समितिका प्रमुख केशव भण्डारीले बताए।
उनले भने, ‘यो पेसा बालीघरेबाट व्यावसायिक रुप लिन हाम्रो कार्यालयबाट दिइने विभिन्न समयका सिलाइ कटाइ तालिम, व्यवसायी बन्नुपर्छ भने जनचेतनाले अहिले यो पेसा दलित समुदायमा मात्र रहेन,’ प्रमुख भण्डारीले थपे, ‘समाजमा रहेका कुप्रथाहरूलाई निरुत्साहित गर्नका लागि विभिन्न जनचेतनामुलक काम विभिन्न संघ संस्थाले गर्दै आइरहेकाले पनि बालीघरे प्रथा हट्दै जानुमा महत्वपूर्ण भुमिका खेलेको छ।’
यन्त्र उपकरणहरु खरिद गर्ने नसकेर उनी व्यवसायी बन्न समय लागेको उद्योग वाणिज्य संघ डडेल्धुराका अध्यक्ष लोकराज भट्टले बताए। उनले भने, ‘दर्ता गरेर व्यवसाय गर्ने कम भए पनि ज्याला लिएर काम गर्ने बढेका छन्। एक पटक छिमेकी मुलुक भारतमा केही आम्दानी गरे भए पनि उपकारण खरिद गरेका छन्। यन्त्र उपकारण वा मेसिनहरूले बालीघरे प्रथा हटाउन सजिलो भएको हो।’
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
