काठमाडाैं- सन् १८५९ अगष्ट २७। अमेरिकी व्यापारी एडविन ड्रेकलाई एक म्यासेज आयो। जुन पढेर उनी अवाक भए। यसरी उनलाई अवाक बनाउने म्यासेजमा लेखिएको थियो- ‘आफ्नो ऋण तिर्नुहोला, हार मान्नु र घर फर्किनु।' सो समय ड्रेक ‘रक आयल’को खोजी गरिरहेका थिए। यो एक प्रकारको खैरो रङको कच्चा तेल हो।

पश्चिमी पेनसिल्वेनियाको जग्गामा यो तेलको बुलबुले देखिएको थियो। ड्रेकको चाहना यो ‘रक आयल’बाट मट्टितेल निकाल्ने थियो, जसका कारण बत्ती बल्न सकियोस्। उक्त समयमा बत्ती बाल्नका लागि ह्वेलबाट निस्कने तेलको प्रयोग हुने गर्दथ्यो र यो बिस्तारै पाउन कठिन र महँगो हुँदै गइरहेको थियो।

उक्त म्यासेज पाउनुभन्दा केही समय पहिले कुवामा खन्दा तेल फेला परेको थियो। कुवा खनेपछि तेल बाहिर निस्कँदा २१ मिटर उचाइसम्म फोहोरा फालेको थियो। यो घटनाले ह्वेल माछालाई बचायो र दुनियाँ बदल्न सुरु पनि भयो।

तेल खोजीको एक वर्ष
ड्रेकले जुन स्थानमा तेल फेला परेका थिए, त्यसको केही किलोमिटर दक्षिणमा जे भयो त्यसले वर्षौंपछि हुने घटनाको संकेत गर्‍‍यो।

'न्युर्योक टाइम्स'मा छापिएको एक रिर्पोटअनुसार सन् १८६४ मा पेनसिल्वेनियाको पिटहोल सिटीमा जब तेलको खोजी भएको थियो, त्यहाँ दर्जनौँ माइल दूरीमा करिब ५० जना मानिसको पनि बसोबास थिएन।

तर, तेलको खोजी सुरु भएको एक वर्षभित्र पिटहोल सिटीमा १० हजार मानिस बसोबास गर्न थालिसकेका थिए। ५० होटल, देशको व्यस्त पोष्ट अफिस, दुई टेलिग्राम सेन्टर र दर्जनौँ 'फायर प्लेस' खुले।

बदलिदो परिस्थितिमा केही मानिस धनी पनि हुन थाले। तर, पिटहोल सिटीले एक असली अर्थव्यवस्थाको दोस्रो आवश्यकता भने पूरा गर्न सकेको थिएन। यसको नतिजा पनि यही भयो कि पिटहोल सहरको चमक एक सालभित्रै फिक्का भयो। पिटहोलको तेल निर्भर अर्थव्यवस्थाले धेरै जादु चलाउन सकेन तर मानिसहरुको तेलप्रतिको चाहाना र आवश्यकता आकाशिदै गयो।

विश्व उर्जाको आवश्यकता
अव अवश्यकता यस्तो भएको छ कि दुनियाँको अर्थव्यवस्था तेलमा निर्भर भइरहेको छ। विश्वको उर्जा आवश्यकताको एक तिहाइ माग यसले पूरा गर्दै आएको छ। कोइलाभन्दा धेरै परमाणु, बिजुली र गैर-परम्परागत उर्जाको संयुक्त स्रोतभन्दा दुई गुणा बढी क्षमता तेलमा पाइयो।

तेल, ग्यास र बिजुलीले हाम्रो आवश्यकताको एक चौथाइ माग पुरा गर्ने गर्दछ। एडविन ड्रेकलाई लागेको थियो कि ग्यास कसैले किन्ने छैनन् तर कम्बुस्टन इन्जिनले उनको यो सोचलाई फिक्का बनाइदियो।

कारदेखि ट्रक, मालबाहक विमानदेखि जेट एयरसम्म सोही तेलले दुनियाँ चलिरहेको छ। सन् १९७३ केही अरब राष्ट्रहरुले अन्य राष्ट्रहरुमा तेल बिक्रीमा रोक लगाउने घोषणा गरे। उक्त समयमा ६ महिनाभित्रै तेलको मूल्य ३ डलरप्रति ब्यारेलबाट १२ डलर पुगेको थियो। यो घटनापछि दुनियाभरमा आर्थिक मन्दी छायो। सन् १९७८,१९९० र २००१ मा तेलको मूल्य फेरि वृद्धि भयो, जसको असर अमेरिकामा आर्थिक मन्दी देखियो।

केही अर्थशास्त्रीले सन् २००८ मा विश्वभर आर्थिक मन्दी आउनुमा तेलको मूल्यमा भएको वृद्धिलाई मानेका थिए। जसो-जसो तेलको मूल्य बढ्दै जान्थो, अर्थव्यवस्था पनि सोही रेखामा आफ्नो बाटो बनाइरहेको हुन्थ्यो। तेलको इतिहासमा आधारित डेनियल येरगिनको पुस्तक ‘द प्राइज’को सुरुवात विस्टन चर्चिलको एक दुविधाबाट सुरु हुन्छ। सन् १९११ मा चर्चिललाई रोयल नेवी (बेलायतको शाही नौसेना)का प्रमुखमा नियुक्त गरिएको थियो ।

तेल बिक्रीबाट समृद्धिको यात्रा
अप्रिल १९१२ मा चर्चिलको निर्णयले यस्तो तर्कलाई प्रतिविम्वित गरेको थियो- तेलमा विश्व राजनीतिक आकार बदल्न सक्छ।

चर्चिलको निर्णयपछि ब्रिटिश ट्रेजरी बिपी (ब्रिटिस पेट्रोलियम)ले पूर्ववर्ती एंग्लो-फारसी आयल कम्पनीमा बहुमत हिस्सा खरिद गर्‍यो।

१९५१ मा इरान सरकारले तेल कम्पनीको राष्ट्रियकरण गर्ने घोषणा गर्‍यो। अंग्रेजहरुले यसको विरोध गरे। उक्त कम्पनी आफ्नो भएको दावी अंग्रेजहरुले गरे, त्यसको जवाफमा इरानले ‘यो हाम्रो तेल हो’ भन्यो।

तेलको क्षेत्रमा केही देशले धेरै राम्रो गरे। साउदी अरब यस्तै मध्येको एक देश हो। जो तेल बेचेरै धनी भयो। साउदीको सरकारी तेल कम्पनी एप्पल, गुगल र अमेजनधन्दा धेरै मूल्यवान छ। साउदी अरबको विश्वभरमा २८ ठाउँमा तेलका कार्यालय छन्भ ने यी कार्यालयमा ७६ हजार व्यक्ति प्रत्यक्षरुपमा संलग्न छन्।

साउदी अरबमा दुनियाको सवैभन्दा लाभदायक तेल कम्पनी थियो, जसमा केही समय पहिले ड्रोन हमला भयो। यो आक्रमणपछि तेलको मूल्यले विश्वभर आकाश छुनसक्ने अनुमान गरिँदै आएको छ।

इराकदेखि इरान र भेनेजुएलादेखि नाइजेरियासम्मले तेलबाटै समृद्ध हासिल गरे। उनीहरुले तेल खोजलाई धन्यवाद दिएका छन् तर अर्थशास्त्रीहरुले ‘तेल अभिशाप’ भन्दै आएका छन्। यसमा १९६० को दशकको शुरुवातमा भेनेजुएलाका पेट्रोलियम पदार्थमन्त्री जुआन पाब्लो पेरेन्ज अल्फोन्जले स्पष्ट वर्णन गरेका थिए। उनले १९७५ मा भनेका थिए, ‘यो शैतानको मलमुत्र हो, हामी यो शैतानको मलमुत्रमा डुबिरहेका छौं।’

तेलको विकल्पमा के?
तेल निर्यात गर्ने देशहरुको मुद्राको मूल्य बढिरहेको हुन्छ। तेल उत्पादन गर्ने देशका लागि तेलबाहेक अन्य सवै चीज महँगो लाग्ने गर्दछ। ऐतिहासिक रुपमा कैंयौँ राजनेताले आफ्ना सहयोगीको साथ लिएर तेलमा एकाधिकार जमाउने प्रयास पनि गरेका थिए।

तेलकै कारण विश्व अर्थव्यवस्था विभिन्न समयमा उतारचढावपूर्ण बाटो हुँदै गुज्रिएको छ। यही कारण तेलको बदलामा केही अर्काे वस्तुको प्रयोग थालिनुपर्ने तर्क पनि उठ्ने गरेका छन्। यो जलवायु परिर्वतनको एक असर समेत हुने भएकाले यस विकल्पको बारेमा विश्वभर विभिन्न तहमा छलफल भइरहेको छ।

तेलले ब्याट्रीको स्थान पनि ओगटेको छ। एक किलोग्राम ग्यासलिनमा त्यही बराबरको उर्जा हुन्छ, जुन ६० किलोग्राम ब्याट्रीमा हुने गर्दछ।

इलोक्ट्रिक कार कम्पनीले 'टेस्ला' नामक अग्रणी ब्याट्रीको विकास गरिरहेका छन्। एक समय थियो, जब लाग्दथ्यो कि तेलको मूल्य नियन्त्रण बाहिर जाँदैछ। यही समयपछि नविकरणीय उर्जातर्फ अर्थव्यवस्था अगाडि बढ्नुपर्ने प्रेरणा मिलेको थियो। आज तेलको जति मात्रा फेला परेको छ त्योभन्दा धेरै माग भइरहेको छ।

कैंयौँ आलोचकहरुबाट तेलका सम्भावित दिर्घकालीन पर्यावरणीय परिणामलाई लिएर धेरै आशंकाहरु व्यक्त गरिँदै आएको छ। अहिलेलाई यत्ति भन्न सकिन्छ कि विश्व शैतानको मलमुत्रमा डुबिरहेको छ र यसको आवश्यकता दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ।

(टिम हरफोर्डले बिबिसी हिन्दीका लागि तयार पराेको यो सामाग्री ‍दुर्गा दुलाले भावानुवाद गरेका हुन्।)