जातीय एवं वर्गीय वर्चस्व स्थापित गर्ने काम विभिन्न स्तरमा हुने गर्दछ। कला क्षेत्रमा त यस्तो झन् धेरै हुन्छ। यसको असर पनि लामो समयसम्म हुने गरेको पाइन्छ।
बेलायती औपनिवेशिक शासनपछि स्वतन्त्र भएको भारत योग, धर्मशास्त्र, लोककला जस्ता पूर्वीय सांस्कृतिक सम्पदा अन्य देशका अन्वेषकका लागि कौतुहलको विषय थियो। प्रभावशाली जाति एवं वर्गले मौकाको फाइदा उठाउँदै भारतीय कलामा कब्जा जमाए। यसरी उपल्लो वर्गका मानिसले कलामा गरेको कब्जाको गतिलो उदाहारण भरत नाट्यम् हो।
देवदासीहरुको नाच कसरी सम्भ्रान्त वर्गका महिलाको इज्जतको नाच बन्यो भन्ने इतिहासको खोजले नै यसको पुष्टि गर्दछ। यो कला सिक्न स्कुल र एकेडेमी खुले। तर त्यहाँ सहज रुपमा जोसुकैले प्रवेश पाउन सम्भव भएन। यो नृत्य पैसा र इज्जतको विषय बन्यो। विदेशमा समेत यसको माग हुन थाल्यो। विदेशमा यसको शो गरेर यसलाई थप सम्भ्रान्त वर्गमा पुर्याइयो।
के हो देवदासी प्रथा?
प्राचीनकालदेखि नै मन्दिरमा देवदासी राख्ने प्रथा रहेको थियो। आजसम्म पनि यो प्रथा पूर्ण रुपमा बन्देज नलागेको सुन्न पाइन्छ। यसविरुद्ध भारतमा पहिलो पटक सन् १९४७ मा कानुन निर्माण गरेर प्रतिबन्ध लगाइयो। १९८८ मा पूरा भारतभर यस्तो कार्य गर्नु गैरकानुनी भएको घोषणा गरियो।
देवदासीहरुको काम मन्दिरमा देवताको सामु नाच्नु हुन्थ्यो। उनीहरु विभिन्न शास्त्रीय रागमा मन्दिरमा देउतालाई खुसी पार्न नाच्ने गर्दथे। यो देखिने आवरण मात्र थियो। वास्तवमा यो प्रथा अन्य रुपमा चलेको थियो। उनीहरुको दैहिक शोषण (यौनजन्य कार्य)मा हुने गरेको थियो।
देवदासी खासमा तल्लो जातिका कन्या हुने गर्दथे। उनीहरुलाई धार्मिक, सामाजिक दबाब र अन्धविश्वासको आडमा मन्दिरमा भगवान्लाई चढाइन्थ्यो। यसरी मन्दिरमा चढाएपछि उनीहरुले कुनै पुरुषसँग विवाह गर्न पाउँदैनथे।
देवदासी प्रथा र नृत्यको सम्बन्ध
हिन्दू आगम शास्त्रअनुसार नृत्य एवं संगीत देवपूजाको लागि अनिवार्य अंग हो। हिन्दू मन्दिरमा सयौं संख्यामा देवदासी हुने गर्दथे जो नृत्य संगीतमा पारंगत हुने गर्दथे। यस्ता मन्दिरको संरक्षक राजा वा जमिनदार हुने गर्दथे। वस्तुत: देवदासी मन्दिरका पूजारी एवं संरक्षक राजा/जमिनदारको सम्पत्ति हुने गर्दथे। उनीहरु यौनदासीको रुपमा प्रयोग गरिन्थे।
यस्ता देवदासीलाई सादिर या दासीअष्टम भनिन्थ्यो। १९औं शताब्दीसम्म देवदासीहरु राजकीय संरक्षणका कारण राम्रो अवस्थामा थिए। ब्रिटिसकालमा राजारजौटाहरुको पतन भएपछि यिनीहरुको हालत पनि खराब भएको थियो। यसरी उनीहरुको संरक्षण हुन छाडेपछि उनीहरु वेश्यावृत्तिमा समेत लागेको पाइयो।
यी देवदासीका सन्तान राजा र जमिनदारको संसर्गपछि जन्मन्थे। उनीहरुलाई नटुआनार भनिन्थ्यो। केही नटुआनार मन्दिरको वाद्यसामग्री बजाउने काम गर्दथे। उनीहरु आफ्नो समुदायका महिलाहरुलाई नृत्य सिकाउँथे।
तमिलनाडुमा यिनै नटुआनारहरुसँग नृत्य सिक्दै उच्च वर्गका महिलाहरुले दासीअट्टमलाई नै भरत नाट्यमको नाम दिए। १९३० को दशकमा भरत नाट्यम् शब्दको प्रयोग भएको देखिन्छ। भरत नाट्यमका प्रर्वतकहरुका अनुसार यो दोस्रो शताब्दीमा लेखिएको भरतमुनिको ग्रन्थ नाट्यशास्त्रमा आधारित भएर रचना गरिएको हो। त्यसैले यसको नाम भरत नाट्यम राखिएको हो। वास्तममा भरत नाट्यम नाट्यशास्त्रमा पूर्णरुपले आधिकारिक हो।
रुक्मणिदेवी अरुन्देलको भूमिका
दासीअट्टमको भरत नाट्यम् बनाउने काम रुक्मणीदेवी अरुन्देलले गरेकी थिइन्। तर केही मानिसले यसमा पनि फरक मत राख्ने गरेका छन्।
उनीहरु इन्जिनियर कृष्ण अय्यरको कारण यो भरत नाट्यम भएको मान्यता राख्दछन्। मदुरैको एक तमिल ब्राह्मण परिवारमा जन्मेकी रुक्मणिदेवी बच्चादेखि ने निकै महत्वाकांक्षी थिइन्। उनले प्रसिद्ध नर्तकी एना पावलोवासँग बेली नाच सिकेकी थिइन्। मीनाक्षी पिल्लैबाट रुक्मणीदेवीले दासीअट्टम सिकेकी थिइन्। उनको ब्रिटिस थियोसोफिस्ट जर्ज अरुन्देलसँग विवाह भएको थियो। रुक्मणी राज्यसभाका लागि चयन हुने पहिलो महिलासमेत हुन्।
रुक्मणीले पहिले युरोपमा बेली नाच सिकिन्। उनले उक्त नृत्यबाट आफू नाम कमाउन नसक्ने देखिएपछि उनको ध्यान भारततिर गयो। भारतमा भएका नृत्यहरुको अध्ययनमा उनले आफूलाई केन्द्रित गराइन्। १९३६ मा रुक्मणिले चेन्नईमा कलाक्षेत्रको नृत्य विद्यालय खोलिन्।
त्यहाँ उनले देवदासीहरुको नृत्य सादिर नाट्यम र दासीअट्टमको नयाँ रुप दिइन्। यहीँबाट यो नृत्य भरत नाट्यमको रुपमा चर्चित हुन थाल्यो। भारत स्वतन्त्र भएलगत्तै विदेशमा भारतीय कलाको प्रदर्शन गर्न पोख्त देवदासी नगएर उच्च वर्गका कुलीन महिलाहरु जान थाले। किनकि यो समयसम्म दासीअट्टम भरत नाट्यम भइसकेको थियो।
विदेशमा भरत नाट्यम नै भारतको मुख्य पहिचानको रुपमा देखाउन थालिसकिएको थियो। यससँगै भरत नाट्यम सिकाउनका लागि विश्वविद्यालय, संगीत एकेडेमी र शास्त्रीय नृत्यको नाममा औपचारिक शिक्षा दिन थालियो। यसबाट धेरैले आकर्षक रोजगारी समेत पाए।
रुक्मणिदेवी भर्सेस बाला सरस्वती
रुक्मणिदेवीको भनाइ सधैं एउटै हुने गर्दथ्यो। उनी भन्थिन्, 'भारतीय अमूल्य कला परम्पराको उद्धार गर्नुपर्छ।' जसले गर्दा आगामी दिनमा युवा पिँढीहरुले पनि यो कुरा सिक्न सिकून् भन्ने आफ्नो उद्देश्य रहेको उनको तर्क थियो।
उनले उक्त नृत्यको व्यावसायीकरण गरिन्। रुक्मणिभित्र यो नृत्यद्वारा चर्चामा आउने यत्रो भोक थियो कि उनले एक वर्षमात्र सिकेर मञ्चमा आफूलाई उतारेकी थिइन्। जबकि उनका गुरुले उनलाई यति सिक्नु पर्याप्त नभएको भनेका थिए। यो नृत्य प्रस्तुत गर्ने उनी गैरदेवदासी एक मात्र महिला थिइन्।
धेरै मानिसले यो नृत्य बाँचेकोमा खुसी मनाए र प्रश्न पनि उठाए कि उनी किन देवदास भनेर चिनिइन्?
कला क्षेत्रमा भरत नाट्यम, सादिर नाट्यम समान शृंगार रसतिर केन्द्रित नभएर पौराणिक, महाभारत, रामायाण र अन्य देवीदेवतातिर केन्द्रित हुन थाल्यो। एक देवदासी परिवारसँग सम्बन्ध भएकी नर्तकी टी बाला सरस्वतीले भरत नाट्यमको संस्कारित रुपको चुनौती दिइन्। उनले विश्वभर यसको प्रदर्शनसमेत गरिन्। योसँगै यस नृत्यमा दुई धार निर्माण भयो। भरत नाट्यमको प्रतिनिधित्व रुक्मणिदेवीले गरिन् भने दासीअट्टमको प्रतिनिधित्व बाला सरस्वतीले गरिन्। यो विवाद भरत नाट्यमको रुपमै चर्चित भयो।
दासीअट्टम नै भरत नाट्यम बन्नुले यो पुष्टि हुन्छ कि कला क्षेत्रमा पनि वर्ग शक्तिको प्रयोग हुन्छ। र, त्यसले महत्व पाउँछ भन्ने हो। जुन जाति वा समूहको काम नै नाच्नु/गाउनु थियो, यस क्षेत्रमा आकर्षण हुनेबित्तिकै उनीहरु पाखा लागे भन्ने कुराको प्रमाण पनि भरत नाट्यमको रुपान्तरण हो।
(द प्रिन्टका लागि डा लक्ष्मण सिंहले तयार पारेको यो सामग्री दुर्गा दुलालले अनुवाद गरेका हुन्।)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।