शहरमा गरिबले बाँच्नै नपाउने हो?

फिचर

धनु विश्वकर्मा बिहीबार, माघ १९, २०७९ ०९:३४

काठमाडौं– पुस २६ मा बसेको प्रतिनिधि सभा बैठकमा सांसद सन्तोष परियारले भने, ‘राज्य भन्ने अवधारणा ती कमजोर, पिल्सिएका, पिँधमा पारिएका लागि हो। जसले आफनो सुरक्षा आफैँ गर्न सक्दैनन्। राज्य सबैको हो। अझ सबैभन्दा बढी महिला, दलित, जनजाति, मधेसी, अल्पसंख्यक र गरिबहरुका लागि हो।’

उनले संघीय संसद्मा यो धारणले चौतर्फी चर्चा पायो। एक सांसदले राज्य कमजोरहरुका लागि हो भन्दैगर्दा यता काठमाडौं महानगरपालिकाले भने सडकमा व्यापार गरिरहेकाका लागि भने राज्यविहीनजस्तो व्यवहार गरिराखेको छ। फुटपाथको व्यापारबाट घर खर्च चलाइराखेकाहरुको रोजगारी बन्द भएको छ। महानगरले सडकमा ठेलागाडा र साइकलमा व्यापार गर्न प्रतिबन्ध लगाएको छ। सांसद परियारले भने जस्तै ‘के राज्य धनीहरुका लागि मात्र हो र?’ भन्ने सवाल उठिरहेको छ।
००
रत्नराज्य क्याम्पसबाट बागबजारतिर जाने बाटाेमा सानो गल्ली छ। अध्याँरो साँघुरो गल्ली। माघको चिसोले गल्ली झन् चिसिएको छ। तीनजना फुटपाथका व्यापारी लस्करै साइकलमा फलफूल राखेर भित्तामा अडेस लगाएर उभिएका छन्। फुटपाथका व्यापारी अध्याँरो गल्लीमा भेटिन्छन्। खुल्ला ठाउँ, भीडभाड र मुख्य सडकमा भने कतै भेटिँदैनन् आजकाल। तीनैजना हतारमा देखिन्छन्।

अनुहारमा डर मिश्रित हाँसो छ इन्द्र जादुको। ग्राहकलाई हतार–हतार सुन्तला जोखिराखेका छन्। मोल–मोलाई छैन। सके सस्तोमा दिएर ठाउँ परिवर्तन गर्न हतारो छ उनलाई। जतिसक्दो चाँडो फलफूल बेचेर अर्को गल्लीमा छिर्नु उनले दैनिकी सुनाए। हातमा तराजू छ। तराजूको एकतिर सुन्तला र अर्कोतिर ढक छ। दिमागमा भने महानगरको त्रास छ। उनको यो हतारो भनेको नगरप्रहरीलाई छल्नु हो। मुख्य रोडमा कहीँकतै ठेलागाडा, साइकलमा कुनै व्यापार गर्न पाइँदैन। ‘महानगरको आतंक छ,’ आक्रोश पोख्दै भने।

इन्द्रको घर सर्लाहीको गडैयाँ डुमरीया भन्ने गाउँमा हो। साइकलमा फलफूल बेच्न थालेको एक दशक भइसकेको छ। काठमाडौं कर्मथलो भएको लामो समय भइसकेको उनले सुनाए। कालीमाटीमा साथी वीरेन्द्र साहसँग बस्छन् उनी। साथी वीरेन्द्र पनि यस्तै साइकलमा व्यापार गर्छन्। उनी भन्छन्, ‘हामी रातका मात्र साथी हौँ। बिहान ३ बजे उठ्छौं। कालीमाटीमा फलफूल लिन जान्छौं। ढिला गए भीडभाड हुन्छ।'

बिहान ३ बजे कोठाबाट निस्किएर राति अबेर घर फर्किन्छन्। घरमा एक छोरा, एक छोरी र श्रीमती छन्। यहाँको कमाइले छोराछोरीलाई पढाउँछन्। ‘गाउँमा मनग्य खेती गर्ने जग्गाजमिन छैन। अरुको अधियांमात्र कति गर्नु? काम आफूले गर्यो। मेहनत आफ्नो पर्छ। खाने बेला भने अरुको मुखमा पुर्याउनु पर्ने!’, गाउँको दुःख पोखे उनले।
सँगैका दौँतरीहरु विदेश लागे। तर, उनी भने शहर पसे। रोजगारीको खोजीमा काठमाडौं आए। साथीभाइहरुले फुटपाथमा व्यवसाय गरेकाे देखे। उनले पनि त्यही बाटो रोजे।

काठमाडौंका गल्ली–गल्ली व्यापार गर्न जान्थे इन्द्र। कमाइ राम्रै थियो। परिवारको आर्थिक गर्जो टारेका थिए। जब बालेन शाह काठमाडौंको मेयर (प्रमुख) बनेर आए, त्यसपछि भने आफूहरुको गरीखाने भाँडो नै बन्द भएको उनको गुनासो छ। ‘हाम्रो गरिखाने भांडो नै बन्द भयो। कहाँ जानु? अर्को कुनै सिप छैन। दिनको हजार–१५ सयको फाइदा हुन्थ्यो। अहिले घटेर पाँच सय पनि कमाइ छैन। एक क्यारेट स्याउ ल्यायो। बिक्री हुँदैन। कुहिएर जान्छ। लगानी उठ्दैन,’ उनले दुःखेसो पोखे, ‘उमेरले उनी चार दशक काटिसकेका छन्। विदेश गएर काम गर्ने बेला छैन अब। पढाइ–लेखाइ छैन। अबको विकल्प के हो सोचिसकेको छैन।’ उनको एकमात्र प्रश्न छ ‘के शहर गरिबका लागि होइन?’
००
साइकलमा सुक्न लागेका जस्ता स्याउ, सुन्तला, केरा, अंगुर र अनार छन्। साँघुरो गल्लीमा वीरेन्द्र साह टुसुक्क बसेका छन्। ‘आजकल मानिसको आवत्–जावत् छैन। यसले गर्दा खासै व्यापार छैन,’ उनी भन्छन्। महानगर प्रहरी आएको सुइको पायो कि टाप कस्ने गरेको उनी बताउँछन्। ‘कहाँ जानु? काम–धन्दा छैन। यसरी कसरी बाँच्नु?’, उनले आक्रोशसहित एकसाथ पीडा पोखे, ‘अहिले जीविकोपार्जन गर्ने आधार नै बन्द भएको छ। हामी कहाँ गएर बाँच्ने?’
वीरेन्द्रको घर बाराको कलैयामा हो। काठमाडौंमा उनी पाँचजना साथीहरुसँग मिलेर भाडाको कोठामा बस्छन्। ‘एक्लै बस्दा भाडा बढी तिनुपर्छ। जसले गर्दा साथीहरुसँग मिलेर बसेको हुँ। मसँग बस्ने फुटपाथ व्यापारी हुन्।’

वीरेन्द्रको परिवारमा पाँचजना सदस्य छन्। उनको परिवारको बाँच्ने आधार त्यही साइकलको व्यापार हो। उनका अनुसार श्रीमती र छोराछोरीसँगै घरमा बुढा आमा–बुवा छन्। फुटपाथको व्यापार नै परिवार पालिने आधार हो। आर्थिक स्रोतको अर्को कुनै आधार छैन।

‘हामीजस्ता गरिबमाथि महानगरको आतंक कहिलेसम्म?’, उनी प्रश्न गर्छन्। महानगरले व्यापारका लागि निश्चित समय र ठाउँ तोकिदिनु पर्ने आफूहरुको एउटै माग रहेको उनले बताए। ‘बरु हामी महानगरका नियम पालना गर्न तयार छौँ,’ उनले थपे।

वीरेन्द्रहरुलाई डरैडर छ। तर, उनीहरुले व्यापार गर्न छोडेका छैनन्। लुकीलुकी बेचिराखेका छन्। ‘गरिखाने यो भाँडो (साइकल) कुन दिन लगिदिने हो भन्ने डर छ। कतिदिन लुकेर बेच्न सकिन्छ?’, उनले दुःख पोखे, ‘एकदिन ल्याएको फलफूल बेच्न तीन दिन लाग्छ। लगानी उठ्नै ग्राहो छ। कुहिएर जान्छ। अझ साइकल नै लगिदिए भने कसरी बाँच्ने? यही प्रश्नले मन गिजोलिराखेको छ।’
००
वीरेन्द्रको जस्तै दुःख नागिन्द्र झाको पनि छ। ‘मुख्य रोडमा बेच्न मिल्दैन। साँघुरा गल्लीमा आउन–जान अप्ठयारो हुन्छ। फुटपाथ व्यापारी देख्यो कि महानगर झम्टिन आउँछ’, उनले दुःखेको पोखे।

उनको घर रक्साैल नाका नजिकै सिमानापारी भारतमा पर्छ। काठमाडौंमा आएर व्यापार गर्न थालेको १५ वर्ष भइसकेको छ। परिवार भने उतै छन्। महानगरले फुटपाथको व्यापार बन्द गरेसँगै आफ्नो आम्दानीको बाटो बन्द भएको उनको भनाइ छ। उनको परिवारको आर्थिक स्रोत भनेकै यही साइकलको व्यापार हो। उमेरले ६ दशक नाँघिसकेका नागिन्द्रसँग फुटपाथ व्यापारबाहेक गरिखाने अरु सीप छैन। यसर्थ उनलाई अब कसरी बाँच्ने भन्ने उनलाई चिन्ता छ।

‘लामो समय यस्तै फुटपाथको व्यापार गरेर दिन गए। जानेको यही काम हो। अब यो बुढ्यौलीमा कहाँ जानु?’, उनी प्रश्न गर्छन्, ‘बालबच्चाको पनि कमाइ छैन। दुई छोरी छन्। यही कमाइले जेठी छोरीको विवाह गरें। अब कान्छीको केले गर्ने?’

बरु पहिलेदेखि नै फुटपाथमा रोक लगाएको भए अहिले आफूले अर्को काम समाएको हुने उनको भनाइ छ। ‘पहिलादेखि नै व्यापारमा रोक लगाएको भए अर्को काम समात्थेँ,’ उनले थपे, ‘पहिले नै समय र क्षेत्र छुट्याइदिएको भए जीविकोपार्जन गर्न सहज हुन्थ्यो। शहर के धनीका लागि मात्र हो? गरिबको होइन र?’

समाज र उपभोक्तामा कस्तो असर?

समाजशास्त्री दीपेश घिमिरे सुख, समृृद्धि, सुविधा र सम्पन्नताका लागि निम्नमध्यम वर्गीय मानिसहरु गाउँबाट शहर पस्नेगरेको बताउँछन्। ती मानिसलाई शहरले निर्मम किसिमको व्यवहार गरेको आरोप उनी लगाउँछन्। शहरको यो रवैयाले समाजको जुन संरचना र संवेदना छ, त्यो नै उथलपुथल हुने जोखिम हुने उनको भनाइ छ।

‘गाउँका विपन्न मान्छेको आशा शहरसँग जोडिएको छ। गाउँका मान्छेको आशा शहरले नै परिपूर्ति गर्छ। तर, शहरले जहिले पनि गाउँलाई विभिन्न नाममा शोषण गर्छ,’ उनी भन्छन्। शहरमा गरिखान आएका समूहमाथि निर्मम व्यवहार गर्दा विभिन्न समस्या उत्पन्न हुने उनले धारणा राखे। जसका कारण गाउँ गाउँजस्तो नरहने र शहर शहरजस्तो नरहने उनको बुझाइ छ। साना व्यवसायीलाई शहरले यस्तो खालको व्यवहार गर्नु (फुटपाथमा व्यापार गर्न नदिनु) गलत भएको उनको धारणा छ।

‘संसारभरी फुटपाथमा व्यापार गर्ने चलन छ। ‘मैले करिब १७ वटा देश घुम्दा प्रायः शहरमा फुटपाथमा व्यापार गरिरहेको देखेको छु,’ उनले भने। फ्रान्सको पेरिसमा रहेको आइफल टावरमुनि फुटपाथ व्यापार हुने गरेको उनले उदाहरण दिए। ‘त्यहाँ (पेरिस) पनि दैनिक उपभोग हुने सामान पाइन्छन्। यहाँको भन्दा फरक के छ भने त्यहाँ समय, क्षेत्र, मापदण्ड र प्रणाली छ। यो शहरको दायित्व पनि हो। यस्तो अभ्यास सबै देशका ठूला शहरमा छ,’ उनी थप्छन्।
शहरलाई गरिबमुक्त बनाउन खोज्नु मनासिब नभएको समाजशास्त्री घिमिरेको ठम्याइ छ। मेयर बालेन भने गरिबी निवारणभन्दा पनि गरिब निवारण गर्न लागेको आरोप उनले लगाए। निम्नमध्यम वर्गीय नागरिकका लागि यो गलत कदम भएको उनको भनाइ छ।

यसले समाजमा कस्तो विद्रोह ल्याउँछ? भन्ने प्रश्नमा उत्तर भने यस्तो छ, ‘निम्नमध्यम वर्गीय मानिस सडकमा व्यापार गर्छन्। राज्यले जतिसुकै हस्तक्षेप गरे पनि उनीहरु ठूलो विद्रोह गर्न सक्दैनन्। किनकि, ‘गरिबहरुले एक्लैले गर्ने विद्रोह लामो समय रहन सक्दैन। तर, यहाँका केही हुनेखाने वर्ग जोडिएर विद्रोह गर्दा त्यसले निरन्तरता पाउँछ। जसले गर्दा राज्यसत्ता सुन्न बाध्य हुन्छ।’

उनका अनुसार कतिपय विद्वानहरुको भनाइमा पनि निम्नमध्यम वर्गीय मानिसहरु कहिले सत्ताका विरोध गर्न पनि सक्दैनन्। भोट पनि हाल्दैनन् भन्ने मान्यता छ। उनीहरुबाट आन्दोलन होला र राज्यसत्ता यो काममा नडग्मगाउने उनको ठहर छ। उदाहरण दिँदै उनले थपे, ‘सुकुम्बासीलाई महानगरले उठाए पनि खासै ठूलो फरक परेन। किनकि, त्यो मुद्दा मध्यम वर्गीय मानिसहरुले बलियो गरेर उठाइदिएनन्।’ सडक आन्दोलनको जड भन्दा पनि मानवताको दृष्टिकोणबाट अगाडि बढ्नुपर्ने उनको जोड छ।

यसको समाधान भनेको महानगरले निश्चित मापदण्ड बनाएर फुटपाथ व्यापार पुनः सञ्चालन गर्न दिनुपर्छ। अहिले भइइराखेको अभ्यासभन्दा फरक खालको समय र क्षेत्र निर्धारण तोकिदिनु उपयुक्त विकल्प रहेको उनको सुझाव छ।
००
उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव विष्णु तिमिल्सेना पनि विकल्प नदिइकन फुटपाथका व्यापार हटाउने महानगरको कदम गलत भएको बताउँछन्। ‘सबै उपभोक्ता बिग मार्टमा गएर किन्न सक्दैनन्। फुटपातका उपभोक्ता पनि छन्,’ उनी भन्छन्। यसले हजारौँ मानिसको रोजगारी खोसिएको उनको तर्क छ। अर्कातिर फुटपाथ पसल नहुँदा उपभोक्ताहरु चर्को मूल्य तिर्न बाध्य भएको उनको विश्लेषण छ। ‘पसल र ठेलागाडामा बेचिने सामानको मूल्य फरक छ। सडकमा आफ्नो जोहो गरेर बाँचिराखेका मान्छेको बाँच्ने आधार गुम्छ। ‘स्वरोजगारको माध्यम खोसिदिने भए सरकारले रोजगारको व्यवस्था गर्नुप-याे’ उनले भने। फुटपाथमा व्यापार गर्न नदिने हो भने चोरी–डकैती बढ्ने उनको भनाइ छ। ‘यसले गर्दा बजारमा चोरी डकैती बढ्छ। भोका जनता सडकमा विद्रोह गर्न बाध्य हुन्छन्। उपभोक्ता राज्यविरुद्धसडकमा आउँछन्,’ उनी निष्कर्ष सुनाउँछन्।