काठमाडौं- मान्छे र वन्यजन्तुबीचको द्वन्द्व बढ्नुको एउटै कारण मान्छेको वासस्थान बढ्नु नै हो। मान्छेको बसोबास क्षेत्र बढ्दा वन्यजन्तुको वासस्थान घटिरहेको छ। जसकारण वन्यजन्तुको वासस्थान र मान्छेको वासस्थानको बीचमा ‘ओभरल्याप’ हुने अवस्था आएको छ।
पूर्वी तराईदेखि पश्चिम तराईसम्मको क्षेत्र भनेको संसारमै लोप हुन लागेका वन्यजन्तुका लागि उपयुक्त वासस्थान भएको क्षेत्र हो। संसारमै अन्त कतै नपाइने उपयुक्त वासस्थान यो क्षेत्रमा छ। अहिले हामीले संरक्षण गरेर यी प्रजातिहरुलाई जोगाउने हो भने ती वासस्थानहरुमा उनीहरुको सुरक्षा सुनिश्चित गरिनुपर्ने हुन्छ।
मानिसहरुको बसोबास र विस्तार पछिल्लो समय बढेको छ। मान्छेको विस्तार बढ्ने क्रमले वन्यजन्तुको बासस्थान घटिरहेको छ। जसले गर्दा द्वन्द्व निम्तिएको छ।
मानिसको बसोबास क्षेत्र विस्तार भइरहँदा स्वभाविक हिसाबमा वन क्षेत्र कम हुने र ती जनावरका लागि चाहिने आवश्यक क्षेत्र खण्डित हुने भइरहेको छ। मान्छे एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाने क्रम बढ्दा मानिसबाट जनावर र जनावरबाट मानिसलाई त्रास हुन्छ। अनि आफू जोगिन द्वन्द्व हुन्छ।
वन्यजन्तुको संरक्षण मान्छेकै लागि हो। संरक्षण गर्नुपर्ने प्रजाति कुन ठाउँमा संरक्षण गर्ने, हामीलाई ती प्रजाति कति चाहिने, र ती प्रजातिले मानिसलाई कसरी नोक्सान नगर्ने अवस्था सिर्जना गर्ने, कसरी मानिसहरुको पनि व्यवस्थापन गर्ने भन्ने विषय हाम्रो संरक्षण नीतिमा आउनुपर्ने हुन्छ। त्यो भयो भने मात्रै हामीले मानिसलाई हुने हानी कम गर्न सक्छौं।
हामीलाई बाघ पनि चाहिएको छ। सँगै हामीलाई मान्छे पनि मर्नबाट जोगाउनु छ। तर, यसो भनिरहँदा बाघ र मानिससँगै बस्न सक्दैनन्। सँगै बस्ने अवस्था भए त्यसका निश्चित आधारहरु र सुरक्षाका विभिन्न चरणहरु तयार हुनुपर्छ। त्यो आवश्यक र सत्य कुरा हो।
तर, अहिले आएको कुरामा हाम्रा निकुञ्ज, संरक्षण क्षेत्र, लोपउन्मुख प्रजातिहरुको बासस्थानबाट सकेसम्म मान्छेलाई कसरी टाढा राख्ने भन्ने कुरामा चाहिँ कार्ययोजनाहरु तयार हुनुपर्छ।
मानव वन्यजन्तु द्वन्द्व कम गर्ने र संरक्षण गर्ने विषयको कुरा गरिरहँदा संरक्षण कसरी सुरु भयो भन्ने पनि जान्न आवश्यक हुन्छ। नेपालमा भएको संरक्षण ‘फ्यागसिप स्पिसिस मोडल कन्जरभेसन’ हो। त्यो भनेको ठूला जनावरलाई जोगाउने र निश्चित ठाउँहरु त्यसका लागि तय गर्ने भन्ने हुन्छ। हामीले निकुञ्ज, संरक्षण क्षेत्रहरु बनाएका छौं। ती प्रजातिहरुको संरक्षणलाई सुनिश्चित गर्न हाम्रो संरक्षणको शैली विकास भएको हो।
केही वर्षअघि फर्किने हो भने, विश्वभरि र नेपालमा पनि बाघको संख्या निकै कम भएको थियो। त्यो बेलाको पहिलो प्राथमिकता बाघको संख्या कसरी बढाउने भन्ने थियो। नेपालमा गैंडाको संख्या पनि न्यून अवस्थामा पुगेको थियो। त्यतिबेलाको मुख्य ध्यान यी जनावरको संख्यामा वृद्धि गराउने र उनीहरुलाई लोप हुन नदिने भन्ने थियो।
अहिले यिनीहरुको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ। बाघ, गैंडा, हात्तीजस्ता जनावरहरु, जसले मानिसलाई अलि बढी दु:ख दिने अवस्थामा पुगेको कुरा समाचारमा आइरहेको छ, त्यसबारे अब सोच्नुपर्छ। वन्यजन्तुको संख्या, यसको विचरण क्षेत्र र विस्तार मात्रै नभएर मानिसलाई हुनसक्ने क्षति कसरी कम गर्ने भनेर पनि संरक्षणको सोच र योजना बन्नुपर्ने आवश्यकता छ।
आजभन्दा ५० वर्षअघिको तराई सम्झियौं र आजको तराई हेर्यौं भने वन्यजन्तुको बासस्थान कसरी खण्डित भएका छन् भन्ने देख्न सक्छौं। बीचबीचमा कसरी राजमार्ग निर्माण भएको छ, बस्तीहरुको विकास कसरी भएको छ, मान्छेहरुको विकास कसरी भएको छ? ती कुराहरुले पनि सहजै वन्यजन्तुहरुप्रति मानिसले गर्ने व्यवहार, परेको प्रभाव र दबाब, वासस्थान संकुचित हुनुपरेको अवस्था देखिन्छ। यी सबै कुराहरु निकै धेरै मात्रामा भएका छन्।
मुख्य कुरा मान्छेले वन्यजन्तुलाई कुन व्यवहार गर्ने हो त? कुन वन्यजन्तुको नजिक जाने? कसको नजिक नजाने? कुन जनावरसँग मान्छेले कसरी व्यवहार गर्ने? त्यो कुराको ज्ञान अभाव छ। यी कुराहरुको बारेमा पनि आमजनमानसमा चेतना फैलाउन आवश्यक छ।
हामीले दोष मात्रै जनावरलाई दिइरहेका छौं वा हामीलाई पनि केही ज्ञान छ भन्ने कुरा अहिलेको अवस्थाले देखाउँछ।
संरक्षणको पक्षबाट हेर्दा बाघले धेरै दुःख दियो, त्यसैले चिडियाखानामा पालौं वा गैंडाले दुःख दियो, त्यसलाई बारभित्र राखौं भनेर संरक्षण हुँदैन। बाघ, गैंडाजस्ता वन्यजन्तु जंगलमै रहनुको कारण छ। पारिस्थितिक प्रणालीमा जनावर जंगलमा हुँदा के–के कुरा गरिरहेको हुन्छ र ती कुराहरुले जैविक विविधता र फुड चेनमा कस्तो किसिमको योगदान दिइरहेको हुन्छ भन्ने महत्त्वपूर्ण कुरा हो।
तर, वन्यजन्तुलाई दोष दिनेभन्दा पनि मुख्य कुरा कसरी मानिसको क्षति कम गराउने, वन्यजन्तुको वासस्थानबाट मानिसलाई कति टाढा सार्ने, ती क्षेत्रमा मान्छेको आवागमन नै निषेध गर्ने हो कि, वा त्यो निषेध हुँदा समुदायलाई हुने क्षतिको भरणपोषण अरुले गर्ने हो कि, त्यो क्षति कसले बेहोरिदिने? यो विषयमा चाहिँ छलफल हुनपर्छ।
नेपालका अधिकांश पूर्वाधार निर्माणका कामहरु वन्यजन्तुमैत्री तरिकाले भएका छैनन्। चितवनको राजमार्ग हेर्ने हो भने निकुञ्जको बीचबाट बाटो बनाइएको छ। वन्यजन्तु संरक्षणका निम्ति राजमार्ग नै नबनाउने, ढुंगे युगमा जाने भन्ने होइन। तर, पूर्वाधार निर्माण गर्दा वन्यजन्तुमैत्री विकास गर्ने विभिन्न तरिका छन्। कतिपय ठाउँमा अण्डरपास राख्ने,ओभर पास राख्ने, कति उचाईंका बार राख्ने, वन्यजन्तुको आवागमनलाई कसरी सहज बनाउने? भन्ने जस्ता कुरालाई मध्यनजर गरेर हामीले विकास निर्माणका काम गर्नुपर्ने हो। तर, विगतमा त्यो भएको छैन।
यो शैलीमा विकास निर्माणको काम भएको थियो भने वन्यजन्तुको आवागमन र उसलाई पर्ने असर पनि कम हुन्थ्यो। तर, हामीले यी कुराहरुलाई ध्यानमा नराखि धेरै विकास निर्माणका कामहरु गरिसकेका छौं। यसले वन्यजन्तुको वासस्थान खण्डित गरेको छ।
वन्यजन्तु जुन बाटोबाट हिँड्थे, जुन ठाउँमा पानी खान्थे, उनीहरुको आहारलगातयका विषय बेवास्ता गरिएको छ। यी ठाउँमा बस्तीको विकास भएको छ। त्यही कारण पनि द्वन्द्व बढिरहेको छ।
पछिल्लो समय नेपाल सरकारले कस्तो किसिमको पूर्वाधार निर्माण गर्ने र कसरी त्यसलाई वन्यजन्तुमैत्री बनाउने भनेर छुट्टै कार्यविधि ल्याएको छ। सायद अब भविष्यमा बनाउने ठूला पूर्वाधारमा वन्यन्तुमैत्री विकासको कुरालाई महत्त्वमा राखिने छ। विगतमा भएका गल्तीहरु पुनः दोहोरिने छैनन् भन्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ। समस्या र त्यसको जड हामीले देखेका छौं। तर, यसको समाधान के त?
वन्यजन्तु र मानव द्वन्द्व र यसको समाधानसँगै वन्यजन्तुको संरक्षणको विषयमा अब गर्नुपर्ने बहस भनेको यो वन्जयन्तु सबै संसारकै लागि जोगाएको हो भन्नेमा केन्द्रित हुनुपर्छ
यो सबैको समाधान मानिसबाट सुरु गर्नुपर्छ। वन्यजन्तुको संरक्षण मानिसबाटै सुरु भएको हो। त्यसैले यो गरिरहँदा भएको समस्याको समाधान पनि मान्छेबाटै सुरु गर्नुपर्छ।
हामीलाई वन्यजन्तु आवश्यक छ। हामी वन्यजन्तुबिनाको संसार कल्पना गर्न सक्दैनौं, मान्छेबिनाको संसार पनि हामी कल्पना गर्न सक्दैनौं। तर, वन्यजन्तु र मानव दुवैको क्षति नहुने गरी मान्छेको बस्तीको व्यवस्थापन गर्न सक्छौं।
संरक्षणको पाटोबाट हेर्दा वन्यजन्तु भनेको बर्दियाको मान्छेको मात्रै होइन। नेपालको भनिएको बाघ नेपालको मात्रै होइन। यो संसारकै सम्पत्ति हो। बाघ संरक्षण गर्दा हुने क्षति संसारका सबैको क्षतिको रुपमा बुझ्नु पर्छ। यो क्षति सबैले बेहोर्नुपर्छ भन्ने कुरामाथि बहस हुनुपर्छ। चितवनमा बाघले मान्छेलाई पुर्याएको क्षति, झापामा हात्तीले त्यहाँका मानिसलाई पुर्याएको क्षति अहिले त्यहाँका मान्छेले मात्रै बेहोर्नु परेको छ।
नेपालजस्तो गरिब देशले त्यो किसिमको क्षतिको क्षतिपूर्ती दिन सक्ने अवस्था पनि छैन। तर पनि सबै क्षति बेहोरेर हामीले यी प्रजातीलाई जोगाएका छौं।
तर, जोगाएको कसका लागि? भन्ने प्रश्न उठ्न सक्छ।हामीलाई वा हाम्रो लागि मात्रै होइन। पूरै संसारका लागि जोगाएको हो।
वन्यजन्तु र मानव द्वन्द्व र यसको समाधानसँगै वन्यजन्तुको संरक्षणको विषयमा अब गर्नुपर्ने बहस भनेको यो वन्जयन्तु सबै संसारकै लागि जोगाएको हो भन्नेमा केन्द्रित हुनुपर्छ।
यो जोगाउँदा हुने फाइदा पूरै संसारकै मान्छेको भएजस्तै भएका क्षति पनि सम्पूर्ण संसारकै मान्छेको हुन् भन्ने सोचले अघि बढ्नुपर्छ।
(वन्यजन्तु तथा मानवद्वन्द्वका अध्येता कुमार पौडेलसँगको कुराकानीमा आधारित)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
