कोभिड महामारीपछिको समाज : यसरी फेरिँदैछ दैनिकी र चालचलन

विचार

हेमन्त मल्ल/रवीन्द्रनाथ रेग्मी शुक्रबार, कात्तिक २६, २०७८ ०९:१५

चाहेर होस् या सामाजिक बाध्यताले, हाम्रो समाजमा थोरै समयमा धेरै परिवर्तन देखा पर्दै छ। कोभिड संक्रमणको अन्त हुँदासम्म सामाजिक चलन चल्ती मात्रै होइन, पारिवारिक संरचनामा समेत यसले दुरगामी असर पार्ने निश्चित छ।

महामारीको बाध्यात्मक कारणले सरकारले विशेष जिम्मेवारी ग्रहण गर्नु पर्ने अवस्थासम्म आइपर्‍यो। कोभिडका बिरामीको उपचार र मृत्यु भएकाको शव व्यवस्थापन यसको उदाहरण हुन्। त्यसबाहेक खोप व्यवस्थापन, आर्थिक गतिविधि व्यवस्थापन, अत्यावश्यक सेवाको दैनिक संचालन व्यवस्थापन जस्ता जिम्मेवारी पनि बहन गर्नुपर्‍यो।

पश्चिमाहरुको पनि पारिवारिक र सामाजिक व्यवहार परिवर्तन भयो। दैनिकीमा समेत परिवर्तन भयो। यसअघि इतिहासमा देखिएका ठूला महामारीमा पनि यस्ता परिवर्तन देखिन्थे।

तर, पश्चिमा राष्ट्रमा जस्तो महामारीको असर नेपालमा यसअघि देखिएको थिएन। त्यसैले हाम्रो सामाजिक र पारिवारिक संरचनामा त्यो तहको परिवर्तन भएन। महामारीमा पनि सामाजिक परिवर्तन नहुनुको कारण पिछडिएको समाज, जागरुकताको कमी र धार्मिक विश्वासलाई लिन सकिन्छ। तर, अहिले संचार तथा यातायातको पहुँच र सामाजिक जागरुकताका कारण महामारीको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक परिवर्तन देखिए।

विवाह, व्रतबन्‍धलगायत सामाजिक संस्कार
विवाह, व्रतबन्‍धलगायत सामाजिक संस्कारमा आफन्त, चिनजान, साथीभाइलाई बोलाउने चलन छ। यो संस्कार आडम्बरको रुपमा विकसित हुँदै गइराखेको छ। यी संस्कारमा बढ्दै गएको देखावाटी र तामझामले नचाहिँदो आर्थिक दायित्व बढेको छ। तर, कोभिडको कारण यस्ता खालका भेलामा नियन्त्रण भयो।

सामाजिक संस्कारमा हुने भिडभाडका कारण रोग फैलिने डरले पाहुना बोलाउने चलन घटेको छ। यसबाट नचाहिंदो आर्थिक बोझबाट मुक्ति मिलेको छ। त्यस कारणले पर्ने ‘चेन इफेक्ट’ (आफ्नो कार्यमा निम्ता गर्नेलाई नबिराई निम्ता गर्ने प्रचलन) पछिसम्म पर्नेछ।

बिरामी भेट्ने चलनमा नियन्त्रण
बिरामी भएको खबर सुन्नासाथ भेट्न जाने हाम्रो चलन हो। त्यसबाट बिरामीलाई हुने असुविधासँग कसैलाई मतलब हुँदैन। अर्कोतर्फ भेट्न नगए किन भेट्न आएन भनेर सम्‍बन्धमै असर पर्नु सामान्य हो। कोभिडको समयमा भने यो चलन फेरिएको छ। रोग सर्ने डरले भेटघाटमा नियन्‍त्रण भएको छ। लाग्छ, यसै कारणले गर्दा भविष्यमा बिरामीलाई भेट्न जाने चलन फेरिने छ। खासगरी अस्पतालमा भर्ना भएका बिरामीले आरामले उपचार गराउन सहयोग पुग्ला।

अहिले अस्पताललाई आगन्तुक व्यवस्थापन सहज भएको हुनुपर्छ। आगामी दिनमा पनि अस्पतालमा हुने भेटघाट नियन्त्रण हुन जरुरी छ।

फेरिएको मृत्यु संस्कार
कोभिडको बेला मृतकको अन्तिम संस्कारमा नजिकको नातासमेत सहभागी हुनबाट बन्चित भए। भीडभाड नियन्त्रणका लागि यो जरुरी थियो। यसले दीर्घकालमा कसरी प्रभाव पार्ला भन्न सकिन्न। सेनाले शव व्यवस्थापन गर्ने कार्य एक समयपछि बन्द होला। तर, मर्दा-पर्दा जम्मा हुने छिमेकीको अभावमा पालिका र शव बाहनको स्थायी जिम्मेवारी बढ्न सक्छ।

कतिपय मृत्यु संस्कार त फेरिएका पनि छन्। मृतकको परिवारमा गएर सहानुभूति दिने, मलामी गएकाहरु भेला हुने जस्ता काम रोकिए। शवको अन्तिम संस्कारमा पनि नजिकका आफन्त जान नपाउँदा परम्परागत कतिपय काम हुन पाएनन्। परिवारका सदस्यले पनि टाढाबाट मात्र फूल चढाउन पाए।

धार्मिक अनुष्ठानको पद्दति
कोभिडका बेला मन्‍दिर बन्द गरिए। लकडाउन खुलेपछि पनि बाहिरबाट मात्रै दर्शनको व्यवस्था मिलाइयो। घरमा हुने पूजापाठ तथा धार्मिक संस्कारमा थोरै संख्यामा आफन्त बोलाउने गरिएको छ। रोग सर्ने डरले ब्राह्मणहरुलाई प्रत्यक्ष बोलाउनुभन्दा सामाजिक संजालमा उपलब्ध सुविधालाई प्रयोग गरि धार्मिक अनुष्ठान गर्ने प्रचलन बढदो छ। संयुक्त परिवारबाट टुक्रँदै ‘न्युक्लियर फेमिली'मा पुग्न लागेको समाजमा अब श्राद्धमा समेत परिवार नजुट्ने स्थिति भएको छ।

शैक्षिक क्रियाकलाप घरमा सीमित
कोभिड शुरु भएदेखि नै अनलाइन कक्षाले प्राथमिकता पाउँदै गएको छ। शहरमा त सजिलो होला, तर प्रविधि उपलब्ध नहुने र प्रविधिमा खर्च गर्ने अवस्था नभएको गाउँमा समस्या भएको खबरहरु आएकै छन्। शिक्षा भनेको विद्यार्थीको समग्र विकास हो। स्कुलमा एक-अर्कासँग सिक्ने सिकाउने काम पनि शिक्षाकै पाटो हो।

कोठामा कम्पयुटर या मोबाइलको अगाडि बसेर किताबी ज्ञान त हासिल होला, तर स्कुलमा गएर लिने प्रत्यक्ष अनुभवबाट भविष्यको पुस्ता बन्चित भएको छ। यसले समकालीन साथीभाइबीचको घनिष्ठता र सामाजिक जीवनको अनिवार्य प्रत्यक्ष संचार सीप विकास अवरुद्ध हुन सक्छ। यसै पनि नयाँ पुस्ता आफन्त भेटघाटमा अरुचि देखाउँछ। अब युवा-सम्बन्ध झनै संकटमा पर्न सक्छ।

बैठक, छ्लफल प्रभावित
भेटेर आमनेसामने बसेर गरिने छ्लफलमा स्वामित्व हुन्छ। बसेर छ्लफल गर्ने गर्दा व्यक्तिगत चिनजान पनि हुन्छ। आत्मियता बढ्छ। तर, संचारमाध्यममार्फत हुने छलफलमा आफैँले अपनत्व नपाएको, छ्लफलमा उपस्थित भएका व्यक्तिलाई चिन्ने मौका पनि नपाएको अनुभव छ। यदि यस्ता छलफलमा बसेर निर्णय गर्ने हो भने त्यो धरातलीय यथार्थभन्दा बाहिर पनि हुनसक्छ।

नगदको प्रयोगमा कमी
नजिकबाट व्यवहार गर्दा कोभिड सर्ने डरले लकडाउनका बेला शहरी क्षेत्रमा अनलाइन माध्यमको प्रयोग निस्संदेह बढेको थियो। दैनिक प्रयोगका सामानसमेत अनलाइन 'सपिङ' हुने गरेको थियो। त्यसको प्रभाव अहिले पनि देखिन्छ।

अहिले किनमेलमा नगद काराेबार घटेको छ। रेष्टुरेन्टमा पनि मोबाइलबाट भुक्तानी हुन थालेको छ। यसले नगद घरमा राख्ने संस्कारलाई बिस्तारै विस्थापित गर्दै गइराखेको छ। प्रविधिको पहुँच भएको स्थानमा यो चलन बिस्तारै बढ्दैछ।

फेरिनुपर्नेछ सरकारको कार्यशैली
कोभिडको कारण बाध्याताले हाम्रा बानी, संस्कार, व्यवहारमा परिवर्तन आइराखेको छ। पारिवारिक बन्‍धनमा बाँधिएर बस्ने नेपाली समाज अब पश्चिमा समाज जस्तो एकलकाटे हुन बाध्य हुन बेर छैन। यदि, यो अवस्था लामो समय रहेमा भेटघाट र समूहसँग घेरिएर बस्ने नेपाली समुदाय मोबाइल र ल्यापटपमा सीमित हुँदै जाने संभावना छ।

भोलिको नेपाली परिवार र समाजमा संचारसँगसँगै कोभिडले अन्य परिवर्तन जरुर ल्याउने छ। जसमा आफ्ना दुःख-सुख आफैँमा सीमित हुने र व्यक्तिगत कामका लागि आफैँ सक्षम हुनुपर्ने कठिन बाध्यताले व्यक्ति एकलकाँटे हुदै जाँदा सरकारको जिम्मेवारी धेरै बढ्ने छ। त्यतिबेला मुलतः हाम्रा स्थानीय सरकार पश्चिमा समाजहरुले जस्तै गरी काम गर्नका लागि तयार छन् त?

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।